Είναι η θρησκεία υπόθεση του κράτους; Όταν ο
Πλάτων συγγράφει το τελευταίο του έργο, τους
Νόμους, έχει πρόθεση, μετά την Πολιτεία, να
θεσμοθετήσει για να δημιουργήσει την ιδανική
κοινωνία των πολιτών. Αρωγοί στην προσπάθειά του
είναι τρεις μειλίχιοι συνομιλητές, μεγάλης
ηλικίας. Ο πρώτος είναι ένας Αθηναίος που, αν
και μονοπωλεί τη συζήτηση, δεν κατονομάζεται. Οι
άλλοι δύο, ο Κλεινίας και ο Μέγγιλος, έχουν
καταγωγή από την Κρήτη και τη Σπάρτη αντίστοιχα.
Θα περιμένουμε τρία βιβλία εισαγωγικής συζήτησης
για να φτάσουμε στις Πλατωνικές απόψεις για τον
«ιδανικό τρόπο διακυβέρνησης της πόλης και τις
καλύτερες αρχές σύμφωνα με τις οποίες μπορεί
κάποιος να περάσει τη ζωή του» (702b). Οι τρεις
συνοδοιπόροι αφού επιλέξουν τοποθεσία για την
ίδρυση της πόλης τους (ογδόντα στάδια από τη
θάλασσα), θεσπίζουν νόμους για τη διανομή της
γης, εκλέγουν άρχοντες, συζητούν για την παιδεία,
τη σχέση των δύο φύλων, για το εμπόριο και τη
στρατιωτική εκπαίδευση, ώσπου στο ένατο βιβλίο
συνειδητοποιούν ότι δεν έχουν μιλήσει ακόμη για
τα σπουδαιότερα θέματα (τὰ δὲ μέγιστα οὔτε
εἴρηταί πω).
«ΑΘ: Κανείς από εκείνους
που πιστεύουν, όπως
αναφέρουν οι νόμοι, στην
ύπαρξη των θεών, δεν
έχει κάνει ποτέ ασεβείς
πράξεις με τη θέλησή του
ούτε έχει αρθρώσει
ανόσιους λόγους, αλλά
όποιος το έκανε ανήκει
σε μία από τις παρακάτω
κατηγορίες˙ ή δεν
πιστεύει στους θεούς,
όπως είπα, ή, δεύτερον,
δεν πιστεύει ότι οι θεοί
ενδιαφέρονται για τους
ανθρώπους, ή, τρίτον
πιστεύει ότι οι θεοί
παρασύρονται εύκολα από
θυσίες και προσευχές».
(885b)
Η πίστη στους θεούς της
πόλης είναι
σημαντικότατη και πρέπει
να θεσμοθετηθεί. Το 10ο
βιβλίο είναι αφιερωμένο
στην υπεράσπιση της
θρησκείας έναντι της
αθεΐας, μολονότι σε
ολόκληρο το έργο
βρίσκουμε διάσπαρτες
θεοκρατικές ιδέες. Ήδη
στο 4ο βιβλίο ο Αθηναίος
έχει επικαλεστεί τη
βοήθεια του θεού για τη
δημιουργία της πόλης του
(«θεὸν δὴ πρὸς τὴν τῆς
πόλεως κατασκευὴν
ἐπικαλώμεθα» 712b),
θεωρεί σωστό να λάβει το
όνομά της από κάποιον
θεό («τὸ τοῦ ἀληθῶς τῶν
τὸν νοῦν ἐχόντων
δεσπόζοντος θεοῦ ὄνομα
λέγεσθαι» 713a) και
αποκαλεί τον θεό «μέτρο
των πραγμάτων» σε
αντίθεση με τη γνωστή
ρήση του Πρωταγόρα («ὁ
δὴ θεὸς ἡμῖν πάντων
χρημάτων μέτρον ἂν εἴη
μάλιστα, καὶ πολὺ μᾶλλον
ἤ πού τις, ὥς φασιν,
ἄνθρωπος» 716c).
Το Πλατωνικό επιχείρημα
για την ύπαρξη του θεού
εδράζεται στην τάξη των
πλανητών, στην ίδια τάξη
που αποτέλεσε την
αφετηρία της επιστήμης
και της φιλοσοφίας, που
αποδέσμευσε τα φυσικά
φαινόμενα από τη θεία
βούληση. Ο Πλάτων, μέσω
του Αθηναίου, επιχειρεί
να αποδείξει λογικά την
ύπαρξη θεού,
επικαλούμενος τη θεωρία
του για την ψυχή και
απορρίπτοντας συλλήβδην
διηγήσεις αρχαίων αλλά
και σύγχρονων σοφών
(886d) οι οποίες πρέπει
να καταγγελθούν ως
αιτίες κακών. Έπειτα από
μια σειρά «σωφρονιστικές»
τιμωρίες, εκείνος που
δεν «συνετίζεται»,
λατρεύοντας τους θεούς
της πόλης δεν εξορίζεται
απλώς από αυτήν, αλλά
θανατώνεται λόγω
ασέβειας.
«ΑΘ: Για όλους αυτούς
τους ασεβείς χρειάζεται
να θεσμοθετηθεί ένας
νόμος, που θα κάνει τους
περισσότερους όχι μόνο
να αμαρτάνουν λιγότερο
με λόγια και με έργα (ἔργῳ
καὶ λόγῳ) απέναντι στους
θεούς, αλλά και να
γίνουν λιγότερο ανόητοι
[…] Αν όμως αποδειχθεί
ότι κάποιος ασέβησε
προβαίνοντας σε ανόσια
πράξη […] θα τιμωρείται
με θάνατο για ασέβεια».
(909 d-910d)
Ο Πλάτων συντετριμμένος
από τον θάνατο του
δασκάλου του συγγράφει
τα έργα του με
πρωταγωνιστή το πρότυπό
του, τον Σωκράτη.
Παραδόξως, οι Νόμοι
είναι το μοναδικό
Πλατωνικό έργο από το
οποίο ο Σωκράτης
απουσιάζει εντελώς.
Εξάλλου, έχει προ πολλού
πεθάνει, καταδικασμένος
για αθεΐα (ασέβεια),
γιατί δεν πίστευε στους
θεούς της πόλης.
Στους Νόμους όμως ο
Σωκράτης καταδικάζεται
για δεύτερη φορά. Όχι
από τους κατηγόρους του
αλλά από τον μαθητή του.
Η δρ Έλσα Νικολαΐδου
διδάσκει Φιλοσοφία στο
Med High
nicolaidou.e@medhigh.com
Πρώτη δημοσίευση στην
philenews.com
Greek Finance Forum
Σχόλια Χρηστών
Trading
σε ελληνικές μετοχές μέσω
της Πλατφόρμας Συναλλαγών Plus 500 (Κάντε Click και
Κατεβάστε την μοναδική πλατφόρμα συναλλαγών, χωρίς καμία
οικονομική υποχρέωση, περιλαμβάνει και λογαριασμό "επίδειξης"
- Demo).
