Για πάνω από 200 χρόνια, οι οικονομολόγοι έχουν αποδεχθεί σε μεγάλο βαθμό τέτοια επιχειρήματα, αν και ορισμένοι πολιτικοί έχουν επιδείξει αταβιστική αγάπη για τον προστατευτισμό. Αλλά μετά το 1945, οι περισσότεροι ηγέτες σε όλο τον κόσμο συνέκλιναν στην υποστήριξη του ελεύθερου εμπορίου. Ενθουσιασμένοι με την ιδέα ότι πιο ανοικτές αγορές προωθούν την καινοτομία, τον ανταγωνισμό και την ανάπτυξη, την προήγαγαν, πρώτα με τη Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (GATT), που θεσπίστηκε το 1948, και στη συνέχεια μετά τη μετατροπή της GATT σε Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου (WTO) το 1995.

Ο WTO ήταν ένα εξαιρετικό επίτευγμα. Για πρώτη φορά -και σχεδόν μοναδικά για τους διεθνείς θεσμούς- το σύστημα περιλάμβανε δεσμευτική επίλυση διαφορών, έτσι ώστε τα θύματα της παραβίασης των κανόνων να μπορούσαν να αποζημιωθούν με ένδικα μέσα. Δεν θα μπορούσαν πλέον οι μεγάλες χώρες να πιέζουν με το ειδικό βάρος τους θεωρώντας ότι τυχόν κακομεταχείριση άλλων δεν θα είχε συνέπειες. Ήταν τέτοια η πίστη στον νέο θεσμό που, όταν η Κίνα προσχώρησε στα τέλη του 2001, πολλοί στη Δύση ήλπιζαν ότι θα οδηγούσε σε οικονομική και πολιτική σύγκλιση με τις πλούσιες δημοκρατίες.

Επιτρέπονταν εξαιρέσεις μέσα σε αυτό το κανονιστικό πλαίσιο, αλλά επιτηρούντο στενά. Μια τέτοια εξαίρεση βάσει εθνικής ασφάλειας επικαλέστηκε με φειδώ, καθώς όλοι είδαν ότι μπορεί πολύ εύκολα να γίνει κατάχρηση αυτού. Η προστασία του περιβάλλοντος επιτρέπεται ως δικαιολογία για ορισμένους εμπορικούς περιορισμούς, αλλά όχι παραπάνω από ό, τι ήταν απολύτως απαραίτητο. Τα εργασιακά λόμπι που παραπονιούνταν για αθέμιτο ανταγωνισμό καταγγέλλονταν ως υπέρμαχοι του προστατευτισμού από εκείνους που θεωρούσαν τις διαφορές κόστους ως νόμιμες μορφές συγκριτικού πλεονεκτήματος. Πράγματι, η οικονομική ολοκλήρωση θεωρήθηκε ως ένας τρόπος για την επίτευξη αυτών των άλλων στόχων. Όχι μόνο οι οικονομίες θα επωφελούνταν από τη σύνδεση μεταξύ τους, αλλά η ταχύτερη ανάπτυξη θα σήμαινε υψηλότερα περιβαλλοντικά και εργασιακά πρότυπα.

Όλα αυτά μεταφράστηκαν σε γενικά χαμηλότερη δασμολόγηση. Μεταξύ 1990 και 2017, ο μέσος όρος των παγκόσμιων σταθμισμένων δασμών που εφαρμόζονταν σύμφωνα με τους κανόνες του WTO μειώθηκε κατά 4,2 ποσοστιαίες μονάδες. Η πτώση ήταν μεγαλύτερη στις φτωχότερες χώρες: την ίδια περίοδο οι δασμοί της Κίνας μειώθηκαν κατά 28 μονάδες, της Ινδίας κατά 51 και της Βραζιλίας κατά 10. Προκάλεσε επίσης ώθηση για διμερείς και περιφερειακές εμπορικές συμφωνίες, οι οποίες επεκτάθηκαν από περίπου 50 στις αρχές της δεκαετίας του 1990 σε περίπου 300 το 2019. Αυτές έχουν μειώσει τους σταθμισμένους εμπορικούς δασμούς κατά 2,3 ποσοστιαίες μονάδες.

Αυτό το σύστημα υποστήριξε μια έκρηξη του παγκόσμιου εμπορίου ως μερίδιο της ακαθάριστης παραγωγής, από περίπου 30% στις αρχές της δεκαετίας του 1970 σε 60% στις αρχές της δεκαετίας του 2010. Την ίδια περίοδο οι περίπλοκες παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού αυξήθηκαν από περίπου 37% στο 50% του συνολικού εμπορίου. Η εκπληκτική κατάρρευση του κόστους μεταφοράς ώθησε το διεθνές εμπόριο. Αλλά και η σταθερότητα. Αφού η Κίνα προσχώρησε στο WTO, μια μελέτη από τον Kyle Handley του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, Σαν Ντιέγκο και τον Nuno Limão του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ διαπίστωσε ότι η μείωση της αβεβαιότητας ευθύνεται για το ένα τρίτο περίπου της αύξησης των κινεζικών εξαγωγών μεταξύ 2000 και 2005.

Όπως προέβλεψαν εκείνοι οι πρώτοι υποστηρικτές, το ελεύθερο εμπόριο έφερε υψηλότερο βιοτικό επίπεδο. Μια έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας το 2019 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η αύξηση 1% της συμμετοχής στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας συνδέεται μακροπρόθεσμα με αύξηση του κατά κεφαλή εισοδήματος άνω του 1%. Μια έρευνα της βιβλιογραφίας από τον Douglas Irwin του Dartmouth College διαπίστωσε ότι οι φτωχές χώρες που απελευθέρωσαν το εμπόριο απολάμβαναν υψηλότερη ανάπτυξη 1-1,5 ποσοστιαίων μονάδων, που αθροιζόταν σε 10-20% μετά από μια δεκαετία. Η Επιτροπή Διεθνούς Εμπορίου των Ηνωμένων Πολιτειών, μια ανεξάρτητη κυβερνητική υπηρεσία, υπολογίζει ότι οι διμερείς και περιφερειακές εμπορικές συμφωνίες της Αμερικής έχουν αυξήσει τα πραγματικά εισοδήματα κατά 0,6%.

Επέκταση και προστασία

Ακολούθησαν ορισμένες κινήσεις προς περαιτέρω απελευθέρωση. Τον Νοέμβριο του 2020 15 χώρες της Ασίας και του Ειρηνικού υπέγραψαν την Περιφερειακή Ολοκληρωμένη Οικονομική Σύμπραξη, το μεγαλύτερο εμπορικό μπλοκ στον κόσμο. Οι συναλλαγές στην Αφρικανική Ηπειρωτική Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών, συμφωνία που επικυρώθηκε από 38 χώρες, ξεκίνησε την 1η Ιανουαρίου φέτος. Η Βρετανία μετά το Brexit προσπαθεί να καλύψει το 80% του εμπορίου της με προνομιακές συμφωνίες, αν και οικοδομήθηκαν νέα μεγάλα εμπόδια με τον πλησιέστερο γείτονά της, την Ευρωπαϊκή Ένωση. Και η Αμερική και η ΕΕ συζητούν κοινά διεθνή πρότυπα για την ψηφιακή οικονομία.

Ωστόσο, η όρεξη για πιο απελευθερωμένο εμπόριο δεν είναι όπως παλιά. Δεν έχει υπάρξει άλλος γενικός γύρος απελευθέρωσης από τα μέσα της δεκαετίας του 1990. Άλλες συμφωνίες έχουν επίσης επιβραδυνθεί. Εν μέρει αυτό οφείλεται σε μια ευρέως διαδεδομένη αντίληψη ότι η ιδεολογία του ελεύθερου εμπορίου απέτυχε να εκπληρώσει τις υποσχέσεις της. Στον πλούσιο κόσμο, οι πολιτικοί έχουν δει οργίλες αντιδράσεις εναντίον εμπορικών συμφωνιών και καταγγελίες ότι η απελευθέρωση δημιούργησε ηττημένους αλλά και νικητές, αφήνοντας πολλούς εργαζόμενους στο περιθώριο. Ο πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ ενσάρκωσε την απόρριψη του εμπορικού συστήματος που βασίζεται σε κανόνες. Παρόλο που η κυβέρνηση Μπάιντεν δεν ανακοινώνει πλέον τυχαίες δασμολογικές απειλές, λίγοι πιστεύουν ότι η Αμερική δεν είναι σε θέση να εκλέξει ξανά έναν θιασώτη του προστατευτισμού όπως τον κ. Τραμπ.

Εν τω μεταξύ, ο WTO αντιμετωπίζει ένα αδιέξοδο. Πολλοί πιστεύουν ότι η Κίνα πήρε τα περισσότερα από τα οφέλη που τους είχαν υποσχεθεί χωρίς να προσφέρει αρκετά ως αντάλλαγμα. Είναι αδύνατο να επικαιροποιηθούν οι κανόνες σε μια ομάδα με 164 μέλη όταν όλοι πρέπει να συμφωνήσουν. Και το σύστημα που προορίζεται να εμποδίζει τις εμπορικές διαφορές να ξεφεύγουν από τον έλεγχο δεν λειτουργεί πλέον. Η πανδημία του covid-19 αποκάλυψε πόσο γρήγορα ο πανικόβλητος εθνικισμός μπορεί να μπλοκάρει τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού. Πάνω από τα δύο τρίτα των χωρών που εφάρμοζαν περιορισμούς στις εξαγωγές ιατρικών συσκευών το 2020 εξακολουθούσαν να τους έχουν εν ισχύι τον Αύγουστο του 2021.

Για όλη το μεταπολεμικό εναγκαλισμό του ελεύθερου εμπορίου, η πολιτική υποστήριξή του φαίνεται να εδράζεται σε εύθραυστα θεμέλια. Αυτό θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την ανάπτυξη. Σύμφωνα με μια μελέτη, η αβεβαιότητα που σχετίζεται με τους εμπορικούς πολέμους του Τραμπ ενδέχεται να έχει μειώσει την παγκόσμια ανάπτυξη κατά 0,75 ποσοστιαίες μονάδες το 2019. Οι οικονομολόγοι του WTO εκτιμούν ότι μεταξύ 2000 και 2016 το κόστος των συναλλαγών που σχετίζονται με πολιτικές μειώθηκε από το ισοδύναμο δασμού 9% το 2000 σε δασμό 6% το 2016, αλλά αυτό περιλαμβάνει μια άνοδο από το 2012. Μια προσομοίωση του ΔΝΤ διαπίστωσε ότι το ισοδύναμο ενός δασμού 10% θα μείωνε την παγκόσμια παραγωγή κατά περίπου 1% μετά από τρία χρόνια και κατά 1,5% εάν στην παραγωγικότητα προστίθεντο ζημίες από την προστασία των αναποτελεσματικών επιχειρήσεων.

Καθώς το ελεύθερο εμπόριο χάνει την δημοτικότητα του, έχουν συσσωρευτεί άλλες προτεραιότητες. Υπήρχε τόσο μεγάλη εστίαση στην απελευθέρωση και στο τι θα έφερνε αυτό, καθώς όσο περνούσε ο καιρός, «το εμπόριο έγινε διαπραγματευτικό ζήτημα -το εμπόριο για το εμπόριο», λέει ο Ngozi Okonjo-Iweala, γενικός διευθυντής του WTO. Τώρα, η ίδια σημειώνει, οι μη εμπορικοί στόχοι που είχαν χαθεί απέναντι στην ιδέα της μεγαλύτερης απελευθέρωσης επανέρχονται. Αυτή η ειδική έκθεση διερευνά πώς χρησιμοποιείται η εμπορική πολιτική για την επίτευξη μη εμπορικών στόχων, συμπεριλαμβανομένης της μεγαλύτερης ανθεκτικότητας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ενός υγιέστερου πλανήτη. Και θέτει το ερώτημα αν το ανοικτό σύστημα συναλλαγών μπορεί να επιβιώσει από αυτή τη μετατόπιση. Το σημείο εκκίνησης βρίσκεται αν ρίξει κανείς μια ματιά στις πιέσεις που δημιουργήθηκαν από την απομάκρυνση της Αμερικής από το βασισμένο σε κανόνες πολυμερές σύστημα συναλλαγών που προσπάθησε τόσο πολύ για να δημιουργήσει.

Πηγή: The Economist – Πρώτη μετάφραση Οικονομικός Ταχυδρόμος