Όπως τα επιδημιολογικά κύματα, οι φούσκες των αγορών εμφανίζουν μια φάση επώασης, που διαδέχεται η έξαρση, η κορύφωση και τελικά η κατάρρευση. Ο παραλληλισμός διαφαίνεται εύκολα συγκρίνοντας π.χ. την εξέλιξη της χρηματιστηριακής φούσκας στην Ελλάδα το 1998-2002 με αυτήν του κύματος της πανδημίας του περασμένου χειμώνα (γράφημα). Τα συναισθήματα είναι βέβαια αντίστροφα. Η ανοδική φάση των χρηματοπιστωτικών φουσκών σηματοδοτεί ευφορία, ενώ στις επιδημίες επικρατεί άγχος και φοβία. Αντίθετα, όταν οι φούσκες καταρρέουν επικρατεί πανικός, ενώ η υποχώρηση μιας επιδημίας προκαλεί ανακούφιση.

Τα σχήματα πυραμίδας, που στήνονται με δόλο, απεικονίζουν γλαφυρά την μεταδοτικότητα που είναι εγγενής στις φούσκες. Στηρίζονται στην διαδοχική στρατολογία επενδυτών, στους οποίους πληρώνονται κέρδη από τα χρήματα που τοποθετούν τα επόμενα θύματα των επιτήδειων. Το σχήμα διευρύνεται απο θύμα σε θύμα (όπως μια επιδημία) καθώς τα χρήματα του ενός χρησιμεύουν για την πληρωμή των κερδών των προηγουμένων. Το αρχέτυπο σχήμα πυραμίδας έστησε το 1920 ο μετανάστης στη Βοστώνη απο την Ιταλία Carlo Ponzi και βρήκε πολλούς μιμητές διαχρονικά. Το ευρύτερο σχήμα Ponzi στην ιστορία κατέρρευσε το 2008, οφειλόμενο στον Bernie Madoff που απεβίωσε πρόσφατα στη φυλακή. 

Οι επιδημίες υποχωρούν όταν οι ανοσιοποιημένοι (λόγω νόσησης ή εμβολιασμού) ξεπερνούν τον πληθυσμό που παραμένει έκθετος στον ιό. Τα νέα κρούσματα αρχίζουν τότε να υποχωρούν καθώς ο ιός (αν δεν μεταλλαχθεί) δεν βρίσκει επαρκές πεδίο εξάπλωσης στην κοινότητα. Το ίδιο ισχύει, μεταφορικά, και για τα σχήματα πυραμίδας. Καταρρέουν όταν η ομάδα των αφελών σταδιακά συρρικνώνεται έτσι ώστε δεν προστίθενται αρκετά καινούργια θύματα για να πληρωθούν τα κέρδη αυτών που είχαν επενδύσει στους προηγούμενους γύρους.

Οι φούσκες στις αγορές εμφανίζονται με μορφή σωρευτικών αυξήσεων των τιμών (μετοχών, ακινήτων, πρώτων υλών, κρυπτονομισμάτων…) που δεν σχετίζονται με αλλαγές στην παραγωγικότητα ή την προσφορά των υποκείμενων περιουσιακών στοιχείων. Οι φούσκες δεν χρειάζονται δόλια ενορχήστρωση όπως οι πυραμίδες τύπου Ponzi—αν και οι αγορές μπορούν επίσης να χειραγωγηθούν. Οι καινούργιοι επενδυτές απλά χρηματοδοτούν, μέσω των υψηλότερων τιμών που καταβάλλουν, τα κέρδη των παλαιότερων που ρευστοποιούν τις επενδύσεις τους. Με αυτή την έννοια οι φούσκες μπορούν να θεωρηθούν «φυσικά σχήματα Ponzi» (naturally occurring Ponzi processes), όπως υποστήριξε o νομπελίστας (2013) Robert Shiller.

Η ευφορία που δημιουργεί τις φούσκες είναι μεταδοτική, όπως οι ιοί στις επιδημίες. Αυτό συμβαίνει γιατί οι επενδυτές συμπεριφέρονται συχνά σαν κοπάδι επειδή, όπως έχει αναλύσει ο Harvey Leibenstein, οι ατομικές προτιμήσεις δεν είναι μόνο εγγενείς αλλά επηρεάζονται και από τις πεποιθήσεις των άλλων. Αυτό ισχύει στις αγορές αλλά και στην πολιτική και φυσικά σε όλα τα φαινόμενα μόδας. Όσο περισσότεροι αγοραστές είναι διατεθειμένοι να καταβάλλουν υψηλό τίμημα, πιστεύοντας οτι η αναρρίχηση των τιμών θα συνεχιστεί, τόσο η φούσκα διευρύνεται επιβεβαιώνοντας τις πεποιθήσεις τους και επιτείνοντας την ευφορία (αυτοεκπληρούμενες προσδοκίες). 

Σε κάποιο σημείο όμως οι ρευστοποιήσεις των παλαιότερων επενδυτών, που επιθυμούν να εισπράξουν τα κέρδη τους, υπερβαίνουν τις αγορές των νέων επενδυτών. Αρχίζει τότε η κατάρρευση της φούσκας. Αυτό συμβαίνει όταν η ομάδα των ευφορικών επενδυτών συρρικνώνεται σημαντικά, όπως και ο πληθυσμός των έκθετων στον ιό όταν μια επιδημία υποχωρεί. 

Το ισχυρότερο όπλο κατά των επιδημιών είναι ο εμβολιασμός. Αρκετά εμβόλια είναι υποχρεωτικά και συντελούν αποφασιστικά στην πρόληψη (φυματίωση, πολιομυελίτιδα, μηνιγγίτιδα, κλπ). Άλλα είναι συνιστώμενα και προαιρετικά. Η ατομική απόφαση εμβολιασμού βασίζεται στην εκτίμηση του ρίσκου των παρενεργειών έναντι της ωφέλειας, που διαφέρει ανάλογα με την ηλικία και τους υποκείμενους υγειονομικούς κινδύνους του καθενός. Γίνεται ετσι δυνητικά δυσκολότερη η διαχείριση μιας επιδημίας, όπως το διαπιστώνουμε εμφανώς στην παρούσα συγκυρία.

Οι φούσκες των αγορών είναι δύσκολο να μετριαστούν όταν προκύψουν. Η καλύτερη στρατηγική είναι η πρόληψη που, ελλείψει εμβολιασμού, βασίζεται σε δύο πυλώνες: (α) Την μακροπροληπτική εποπτεία απο τις ρυθμιστικές αρχές (macroprudential oversight), με βάση κανονισμούς που περιορίζουν την υπερβολική μόχλευση (leverage) και τον υπερδανεισμό για κερδοσκοπικές επενδύσεις. (β) Την έγκαιρη παρέμβαση των κεντρικών τραπεζών, με περιστολή της ρευστότητας ή/και την αύξηση των επιτοκίων, ώστε να αποσοβηθεί η φούσκα στη γέννηση της.

Ωστόσο η επέμβαση των κεντρικών τραπεζών βασίζεται σε εκτιμήσεις ρίσκου/ωφέλειας όπως, μεταφορικά, και στην περίπτωση του προαιρετικού εμβολιασμού. Η ωφέλεια από την αποσόβηση της φούσκας ζυγίζεται σε σχέση με την ύφεση που ενδεχομένως θα προκαλέσει η νομισματική περιστολή. Συχνά η καθυστερημένη αντίδραση μεγεθύνει τις φούσκες και τις ζημιές που προκαλούν. Η χρηματοπιστωτική κρίση το 2008-09 αποτελεί τυπικό παράδειγμα. Απομένει να διαπιστωθεί αν το «ντοπάρισμα των αγορών», με τoν ωκεανό της ρευστότητας που έχουν δημιουργήσει οι κεντρικές τράπεζες τα τελευταία χρόνια, θα επαναφέρει στο προσκήνιο ενα παρόμοιο σενάριο.

* Ο Αριστομένης Βαρουδάκης είναι οικονομολόγος, πρώην Καθηγητής Πανεπιστημίου του Στρασβούργου, πρώην ανώτερο στέλεχος της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Ο.Ο.Σ.Α.

Πρώτη δημοσίευση στο Money Review