Η «Οικονομία των Καφέ»: Πώς η κρίση μετέτρεψε την Ελλάδα σε χώρα υπηρεσιών και χαμηλής παραγωγικότητας

Η πρόσφατη μελέτη για την «Οικονομία των Καφέ» και την παραγωγικότητα (είχαμε αναφερθεί και μόλις είχε δημοσιευτεί), που δημοσιεύθηκε στα εργασιακά κείμενα του Hellenic Observatory του London School of Economics (LSE), προκάλεσε έντονο ενδιαφέρον και συζητήσεις.

Η έρευνα αναφέρεται σε ένα φαινόμενο ορατό σε όλους: κατά τα χρόνια της κρίσης, χιλιάδες παραγωγικές επιχειρήσεις – από μικρομεσαίες βιοτεχνίες έως ιστορικά εργοστάσια – οδηγήθηκαν σε κλείσιμο, ενώ παράλληλα πολλαπλασιάστηκαν τα καταστήματα εστίασης και τα καφέ. Το φαινόμενο αυτό, που χαρακτηρίζει τη μετάβαση της ελληνικής οικονομίας προς τον τριτογενή τομέα, αποτυπώθηκε εύστοχα από τους ερευνητές ως «οικονομία των καφέ».

Ο όρος χρησιμοποιείται συνεκδοχικά, για να περιγράψει τον ευρύτερο χώρο της εστίασης, των καταλυμάτων και, κατ’ επέκταση, όλων των δραστηριοτήτων που συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με τον τουρισμό — έναν τομέα που διογκώθηκε δυσανάλογα, ενώ άλλοι, όπως η μεταποίηση και η αγροτική παραγωγή, συρρικνώθηκαν.

Μια ανεξάρτητη αλλά αιχμηρή μελέτη

Η μελέτη «The Café Economy», που δημοσιεύθηκε στη σειρά GreeSE Papers του Hellenic Observatory του LSE, ξεχώρισε και για έναν ακόμη λόγο: ασκεί έντονη κριτική στις μνημονιακές μεταρρυθμίσεις και στο δόγμα των «θεραπειών σοκ». Αντί να οδηγήσουν σε εξυγίανση και ανάπτυξη, υποστηρίζουν οι ερευνητές, οι πολιτικές αυτές συνέβαλαν στην κατάρρευση της παραγωγικότητας και στην αποδυνάμωση της παραγωγικής βάσης της χώρας.

Αξίζει να σημειωθεί πως, αν και το Hellenic Observatory φιλοξενεί την έρευνα, αυτή δεν αποτελεί επίσημη θέση του LSE. Όπως διευκρινίζεται ρητά, «οι απόψεις που εκφράζονται ανήκουν στους συγγραφείς και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις θέσεις του Παρατηρητηρίου ή του Πανεπιστημίου».

Καφετέριες παντού – το σύμβολο μιας νέας οικονομίας

«Μα ποια κρίση; Οι καφετέριες είναι γεμάτες!» είναι μια φράση που έχει ακουστεί επανειλημμένα, ακόμη και στα πιο δύσκολα χρόνια. Όπως σημειώνουν οι ερευνητές, η Ελλάδα είχε πάντα ισχυρή “κουλτούρα καφέ”, όμως μόνο μετά το 2009 παρατηρήθηκε έκρηξη στον αριθμό των καφετεριών, τόσο σε πόλεις όσο και σε μικρές κωμοπόλεις.

Η μελέτη τεκμηριώνει ότι, ενώ η συνολική παραγωγή της χώρας μειωνόταν, ο κλάδος της εστίασης και των καταλυμάτων αναπτύχθηκε, καθιστώντας τα σημαντικό πυλώνα απασχόλησης και,  ταυτόχρονα, χαμηλής παραγωγικότητας.

Οι τομείς που άντεξαν και αυτοί που κατέρρευσαν

Με βάση στοιχεία της Eurostat, κατά την περίοδο 2009–2023, μόνο τρεις τομείς παρουσίασαν θετική μεταβολή στην πραγματική προστιθέμενη αξία:

Εστίαση και καταλύματα: +11%

Ακίνητα: +24%

Άλλες υπηρεσίες: +2%

Αντιθέτως, οι παραγωγικοί κλάδοι υπέστησαν τεράστια πτώση:

Βιομηχανία (ορυχεία – λατομεία): -51%

Μεταφορές και αποθήκευση: -43%

Εμπόριο και επισκευές οχημάτων: -31%

Αγροτική παραγωγή: -22,5%

Εκρηκτική άνοδος της απασχόλησης στην εστίαση

Αν και ο τζίρος μειώθηκε στα χρόνια της κρίσης, η απασχόληση στην εστίαση αυξήθηκε θεαματικά. Από το 2009 έως το 2023, οι θέσεις εργασίας στον τομέα αυξήθηκαν κατά 87%, ενώ οι συνολικές ώρες εργασίας κατά 70%. Από τις 740.000 νέες θέσεις εργασίας που δημιουργήθηκαν μετά το 2013, 320.000 (περίπου το 43%) αφορούν εστίαση και καταλύματα.

Αντίθετα, η μεταποίηση έχασε πάνω από 260.000 θέσεις εργασίας, σχεδόν το ¼ των θέσεων που διέθετε πριν από την κρίση.

Βασίζεται …. σε χαμηλή παραγωγικότητα

Παρά την εκρηκτική αύξηση της απασχόλησης, ο τομέας της εστίασης παραμένει χαμηλής παραγωγικότητας. Σύμφωνα με την έρευνα, η παραγωγικότητα της εργασίας στον κλάδο μειώθηκε κατά 41%, έναντι 16% στο σύνολο της οικονομίας. Ακόμη μεγαλύτερη πτώση σημειώθηκε στις μεταφορές και στη διαχείριση ακινήτων, με -47% και -49% αντίστοιχα.

Οι πραγματικοί μισθοί κατέγραψαν μέση πτώση 26% στην οικονομία, αλλά στην εστίαση και τα καταλύματα η μείωση έφτασε το 59%, αποτυπώνοντας το βάρος της μετάβασης σε μια οικονομία υπηρεσιών χαμηλής αξίας.

Η μελέτη του Hellenic Observatory αποτυπώνει με σαφήνεια μια παρατεταμένη μετασχηματιστική κρίση: η Ελλάδα ανέκαμψε μακροοικονομικά, αλλά στηρίχθηκε σε κλάδους χαμηλής παραγωγικότητας και χαμηλών αποδοχών. Το φαινόμενο της «Οικονομίας των Καφέ» λειτουργεί, έτσι, ως σύμβολο της μεταμνημονιακής Ελλάδας — μιας οικονομίας που παραμένει ζωντανή, αλλά όχι απαραίτητα βιώσιμη.

Νοικοκυριά και ελληνική οικονομία

Το ποσοστό των νοικοκυριών που δηλώνουν ότι «μόλις τα βγάζουν πέρα» αυξήθηκε οριακά στο 62% (από 61% το 2024), σύμφωνα με την έρευνα καταναλωτών του ΙΟΒΕ για την οικονομική κατάσταση των νοικοκυριών κατά το διάστημα Ιουλίου–Σεπτεμβρίου 2025.

Παράλληλα, το 10% δηλώνει ότι «αντλεί από τις αποταμιεύσεις του» για να καλύψει τις ανάγκες του, ενώ η πρόθεση για σημαντικές αγορές στο προσεχές διάστημα έχει εξασθενήσει.

Περισσότεροι απαισιόδοξοι για τα οικονομικά τους

Σύμφωνα με το ΙΟΒΕ, το ποσοστό των καταναλωτών που εμφανίζονται απαισιόδοξοι για την οικονομική κατάσταση του νοικοκυριού τους μέσα στο επόμενο 12μηνο αυξήθηκε στο 57%, ενώ μειώθηκε οριακά στο 5% το ποσοστό όσων αναμένουν βελτίωση.

Παράλληλα, το 65% των καταναλωτών εκφράζει αρνητικές προσδοκίες για την πορεία της ελληνικής οικονομίας συνολικά.

Μειώθηκε το ποσοστό των «χρεωμένων» νοικοκυριών

Το ποσοστό όσων δηλώνουν ότι είναι χρεωμένοι διαμορφώθηκε στο 7% το τρίτο τρίμηνο του 2025, υποχωρώντας από το 9% που είχε καταγραφεί την ίδια περίοδο του 2024.

Την ίδια στιγμή, το 65% (από 62%) των Ελλήνων καταναλωτών διατυπώνει δυσοίωνες προβλέψεις για την πορεία της οικονομίας, ενώ μόλις το 9% (από 10%) αναμένει βελτίωση.

Αποταμίευση και ανεργία

Όσον αφορά την αποταμίευση, το 83% των νοικοκυριών δεν θεωρεί πιθανό να αποταμιεύσει μέσα στο επόμενο 12μηνο (από 84% προηγουμένως), ενώ το 16% εκτιμά ότι θα μπορέσει να αποταμιεύσει.

Επιπλέον, το 19% των καταναλωτών δηλώνει ότι «αποταμιεύουμε λίγο» και μόλις το 1% ότι «αποταμιεύουμε πολύ».

Στις προβλέψεις για την ανεργία, το 36% (από 33%) θεωρεί ότι η κατάσταση θα επιδεινωθεί, ενώ περίπου το 17% εκτιμά ότι θα υπάρξει βελτίωση.

Καταναλωτική εμπιστοσύνη

Ο Δείκτης Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης στην Ελλάδα διαμορφώθηκε το τρίμηνο Ιουλίου–Σεπτεμβρίου 2025 στις –47,3 μονάδες, ελαφρώς χαμηλότερα από το –45,5 του προηγούμενου τριμήνου, αλλά οριακά υψηλότερα από το –47,8 του αντίστοιχου περσινού διαστήματος.

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ο μέσος δείκτης αυξήθηκε οριακά στις –14,5 (από –15,1) μονάδες, ενώ στην Ευρωζώνη διαμορφώθηκε στις –15,0 (από –15,7). Και στις δύο περιπτώσεις, τα επίπεδα παραμένουν ελαφρώς χαμηλότερα σε σχέση με ένα έτος πριν (–12,0 και –13,0 μονάδες αντίστοιχα).

Παραγωγικότητα

Μια που μιλάμε για χαμηλή παραγωγικότητα …. Η ελληνική οικονομία διανύει μια περίοδο ισχυρής ανάπτυξης, υπερβαίνοντας τους ρυθμούς μεγέθυνσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παράλληλα, έχει επιτύχει δημοσιονομική σταθερότητα, ενίσχυση της αγοράς εργασίας, ανάκαμψη των επενδύσεων και αύξηση των εξαγωγών. Ωστόσο, σύμφωνα με τη νέα ανάλυση της Alpha Bank, η χώρα καλείται να αντιμετωπίσει μια από τις πιο κρίσιμες διαρθρωτικές της αδυναμίες: τη χαμηλή παραγωγικότητα της εργασίας, η οποία, σε συνδυασμό με τη δημογραφική γήρανση, περιορίζει τις μακροπρόθεσμες αναπτυξιακές της προοπτικές.

Πριν από την κρίση, η Ελλάδα είχε πλησιάσει τον ευρωπαϊκό μέσο όρο όσον αφορά την παραγωγικότητα ανά απασχολούμενο, αν και υστερούσε σε σχέση με τις ώρες εργασίας. Κατά τη διάρκεια της κρίσης, και οι δύο δείκτες επιδεινώθηκαν σημαντικά, διευρύνοντας το χάσμα με την Ευρώπη. Παρά τη βελτίωση που έχει σημειωθεί μετά την πανδημία —με την παραγωγικότητα ανά απασχολούμενο να αυξάνεται κατά 1,2% και ανά ώρα εργασίας κατά 3,3% το πρώτο εξάμηνο του 2024— η απόσταση από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο παραμένει μεγάλη.

Η Alpha Bank εντοπίζει τέσσερις βασικούς παράγοντες που εξηγούν αυτή τη χαμηλή παραγωγικότητα:

1. Η υποχώρηση των παραγωγικών επενδύσεων

Η δραματική πτώση των επενδύσεων κατά την περίοδο της κρίσης, ιδιαίτερα σε κεφαλαιουχικό εξοπλισμό, αποδυνάμωσε το παραγωγικό κεφάλαιο της χώρας. Αν και την τελευταία πενταετία οι επενδύσεις έχουν ανακάμψει, παραμένουν χαμηλότερες από τα προ κρίσης επίπεδα και τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Το 2024, οι επενδύσεις αντιστοιχούσαν στο 16% του ΑΕΠ, έναντι 21,2% στην ΕΕ-27, ενώ οι επενδύσεις σε μηχανολογικό και μεταφορικό εξοπλισμό ήταν ακόμη 25% χαμηλότερες σε σχέση με το 2008.

2. Η δομή της ελληνικής οικονομίας

Η μεγάλη παρουσία πολύ μικρών επιχειρήσεων (με λιγότερους από 10 εργαζομένους) δυσχεραίνει την επίτευξη οικονομιών κλίμακας και την υιοθέτηση τεχνολογικών καινοτομιών. Σχεδόν 47% των εργαζομένων απασχολούνται σε τέτοιες επιχειρήσεις (έναντι 30% στην ΕΕ-27), ενώ οι αυτοαπασχολούμενοι αντιπροσωπεύουν το 27,1% της συνολικής απασχόλησης. Επιπλέον, η ελληνική οικονομία παραμένει προσανατολισμένη στις υπηρεσίες, που είναι εντάσεως εργασίας, με τη βιομηχανία να συμβάλλει μόλις 15,1% στην ακαθάριστη προστιθέμενη αξία – ένα από τα χαμηλότερα ποσοστά στην Ευρώπη.

3. Η αργή ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών

Μόνο 57% των ελληνικών επιχειρήσεων χρησιμοποιεί προηγμένες ψηφιακές τεχνολογίες, ποσοστό που είναι το δεύτερο χαμηλότερο στην ΕΕ-27, ενώ μόλις 19% αξιοποιεί εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης — το χαμηλότερο ποσοστό στην Ένωση. Αντίθετα, στις χώρες με υψηλή χρήση ΤΝ, όπως η Φινλανδία και η Ολλανδία, η παραγωγικότητα βρίσκεται στα υψηλότερα ευρωπαϊκά επίπεδα.

4. Η ανεπάρκεια του ανθρώπινου κεφαλαίου

Η αναντιστοιχία δεξιοτήτων μεταξύ εκπαίδευσης και αγοράς εργασίας, σε συνδυασμό με τη διαρθρωτική ανεργία και τη δυσκολία εύρεσης εξειδικευμένου προσωπικού, επιβαρύνουν την παραγωγικότητα. Επιπλέον, η φυγή εξειδικευμένων εργαζομένων στο εξωτερικό (brain drain) κατά την κρίση αποδυνάμωσε περαιτέρω το ανθρώπινο δυναμικό.

Συνολικά, η αύξηση της παραγωγικότητας μπορεί να προέλθει από την ενίσχυση των επενδύσεων σε κεφαλαιουχικό εξοπλισμό, τη γρηγορότερη ψηφιακή και τεχνολογική αναβάθμιση, και τη συνέχιση των μεταρρυθμίσεων για τη βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Παράλληλα, η σύνδεση των πανεπιστημίων με την αγορά εργασίας και η επιστροφή εξειδικευμένων επαγγελματιών (brain regain) θα ενισχύσουν καθοριστικά την παραγωγικότητα και, τελικά, τη βιώσιμη ανάπτυξη της χώρας.

Ο Gary Shilling προειδοποιεί: Η γενιά των νέων θα χρειαστεί σκληρή δουλειά για να αποφύγει φτώχεια στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης

Οι σημερινοί νέοι θα πρέπει να εργαστούν πολύ σκληρότερα από ό,τι πιστεύουν για να πετύχουν στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, προειδοποιεί ο διάσημος οικονομολόγος Gary Shilling. Παρά τις προσπάθειές τους, πολλοί ενδέχεται να ζήσουν φτωχότεροι από τους γονείς τους.

Ο Shilling, πρώην επικεφαλής οικονομολόγος της Merrill Lynch και ιδρυτής της επενδυτικής εταιρείας A. Gary Shilling & Co., έγινε γνωστός για τις ακριβείς προβλέψεις του σχετικά με το σκάσιμο της φούσκας του dot-com και των στεγαστικών δανείων. Τώρα δηλώνει στο Business Insider ότι οι ανησυχίες πως η τεχνητή νοημοσύνη θα αντικαταστήσει κάποιες θέσεις εργασίας είναι δικαιολογημένες.

Οι νέοι θα πρέπει να προσαρμοστούν στις πραγματικότητες του σύγχρονου κόσμου και να αναζητήσουν ευκαιρίες μάθησης και τομείς όπου μπορούν να προσθέσουν αξία και να αυξήσουν την παραγωγικότητα. Αυτός είναι, σύμφωνα με τον Shilling, ο τρόπος για να ανέβει το βιοτικό τους επίπεδο.

Ο ίδιος εκτιμά ότι οι ζωές τους θα περιλαμβάνουν σκληρή δουλειά και περιορισμένα εισοδήματα, με αποτέλεσμα πολλοί να ζήσουν φτωχότεροι από τους γονείς τους. Ένα ακόμα εμπόδιο είναι η νοοτροπία της γενιάς, που δεν φαίνεται να έχει πειστεί για την αξία της πραγματικής προσπάθειας. Αυτή η προσέγγιση έχει οδηγήσει σε φούσκες κερδοσκοπίας, όπως τα meme stocks και τα κρυπτονομίσματα, όπου πολλοί πιστεύουν ότι η επιτυχία θα έρθει εύκολα.

Παρά την ηλικία του, 88 ετών, ο Shilling συνεχίζει να διοικεί την εταιρεία του και δεν σκοπεύει να αποσυρθεί, θεωρώντας ότι η εργασία είναι το κλειδί για τη μακροζωία. Παράλληλα, ασχολείται με μελισσοκομία και κατασκευές DIY, δείχνοντας ότι η δραστηριότητα και η δημιουργικότητα παραμένουν ουσιώδεις για την ποιότητα ζωής.