Υπήρχαν μεν κάποιες ομοιότητες. Πρώτον, δεδομένου ότι το τραπεζικό σύστημα παρέμενε διασωληνωμένο μέσω του μηχανισμού παροχής έκτακτης ρευστότητας (ELA) της ΕΚΤ, το κλειδί των εξελίξεων εξακολουθούσε να κρατάει η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Σύμφωνα μάλιστα με τον πρόεδρο της ανεξάρτητης νομισματικής αρχής, η συνολική έκθεση της ΕΚΤ στην Ελλάδα ανερχόταν στο 64% του ΑΕΠ της χώρας, υπερβαίνοντας τα εκατό δισεκατομμύρια ευρώ. Δεύτερον, οι Έλληνες πολίτες προτιμούσαν σταθερά, και μάλιστα κατά ακόμη μεγαλύτερη πλειοψηφία, την παραμονή στο ευρώ. Και τρίτον, το κόστος εξόδου της Ελλάδας από το ευρώ εξακολουθούσε να είναι πολύ μεγάλο, αλλά πεπερασμένο.

Ωστόσο το 2015 υπήρχε μια κρίσιμη διαφορά σε σχέση με το 2011. Ο κίνδυνος ντόμινο στην Ευρωζώνη εξακολουθούσε μεν να υφίσταται σε θεωρητικό επίπεδο, πλην όμως έβαινε σταδιακά μειούμενος προϊόντος του χρόνου, παράλληλα και με την εξέλιξη της θεσμικής αρχιτεκτονικής του ευρώ. Πέραν του γεγονότος ότι οι εμπλεκόμενοι θεσμοί είχαν κάνει την άσκηση, ώστε να υπολογίσουν με σχετική ακρίβεια την άμεση ζημιά από την έξοδο της Ελλάδας από την Ευρωζώνη, ο κίνδυνος του ντόμινο μπορούσε σε μεγάλο βαθμό να ποσοτικοποιηθεί –το ελληνικό πρόβλημα είχε πλέον αποστειρωθεί από τον υπόλοιπο ευρωπαϊκό νότο– σε αντιδιαστολή με την προγενέστερη κατάσταση πλήρους απροσδιοριστίας μιας χαοτικής εξόδου της χώρας από το ευρώ. Ασφαλώς η αποστείρωση αυτή δεν σημαίνει ότι η έξοδος της Ελλάδας από την Ευρωζώνη ήταν επιθυμητή συνολικά από τους εταίρους. Ωστόσο, το γεγονός ότι το οικονομικό κριτήριο είχε καταστεί σε σημαντικό βαθμό ποσοτικό, έθετε σε δεύτερη μοίρα την κατεξοχήν πολιτική διάσταση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος.

Εξάλλου, το γνωστό από τη θεωρία παιγνίων «παιχνίδι του δειλού» («chicken game»), που περιέγραφε τη συγκρουσιακή θεώρηση του ελληνικού ζητήματος με την υποτιθέμενη απειλή της άτακτης χρεοκοπίας που θα τρόμαζε τους Ευρωπαίους εταίρους, θα μπορούσε να παρουσιαστεί σχηματικά ως ένα δυναμικά εξελισσόμενο παίγνιο μεταξύ δύο μαζών. Αρχικά, οι δύο αυτές μάζες έχουν μεγέθη που είναι σε κάποιο βαθμό συγκρίσιμα. Προϊόντος του χρόνου, οι μάζες αφενός μεταβάλλονται αντιστρόφως ανάλογα, δηλαδή όσο μειώνεται η μία αυξάνεται η άλλη, και αφετέρου κινούνται βαίνουσες προς τη σύγκρουση με ταχύτητα η οποία αυξάνεται όσο μειώνεται η μάζα τους. Μεταφορικά, είναι σαν οι οδηγοί δύο τέτοιων οχημάτων να κρατούν σταθερό το τιμόνι απειλώντας να μην το στρίψουν μέχρι τέλους και να συγκρουστούν κατά μέτωπο. Αφενός, όμως, δεν οδηγούν ισοβαρή οχήματα, καθώς οδεύουν προς τη μετωπική σύγκρουση και, αφετέρου, κινούνται προς αυτήν με διαφορετική ταχύτητα: ταχύτερα, και συνεπώς ανεξέλεγκτα και πιο επικίνδυνα, η πλευρά με τη μικρότερη μάζα· βραδύτερα, και επομένως πιο ελεγχόμενα και λιγότερο επικίνδυνα, η πλευρά με τη μεγαλύτερη μάζα.

Στην περίπτωση του Grexit, την περίοδο του 2010 και σε μεγάλο βαθμό μέχρι την πρόταση δημοψηφίσματος τον Νοέμβριο του 2011, η επιλογή της σύγκρουσης της ελληνικής πλευράς με τους εταίρους θα έβρισκε κατά την παραπάνω μεταφορά τα δύο οχήματα να στέκονται το ένα απέναντι στο άλλο με κίνδυνο μιας καταστροφικής σύγκρουσης, που θα είχε ανυπολόγιστες συνέπειες μάλλον και για τις δύο πλευρές. Όμως, ενόσω ο χρόνος ευνοούσε την επικράτηση του δίκαιου του ισχυρού, αυξάνοντας τη μάζα και μειώνοντας την ταχύτητα του οχήματος της γερμανόφωτης πλευράς, η συγκρουσιακή ισχύς του ελληνικού οχήματος εξασθενούσε, η ταχύτητα με την οποία οδηγείτο στον γκρεμό αυξανόταν και η αποτυχία πρόσδεσης και των υπόλοιπων χωρών του ευρωπαϊκού νότου στο οικείο όχημα αλλοίωναν το βασικό χαρακτηριστικό του «chicken game». Έτσι έφτασε η δήθεν απειλή για χρεοκοπία εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης να στερείται αξιοπιστίας, οδηγώντας στην αποτυχημένη διαπραγμάτευση του πρώτου εξαμήνου του 2015.

Στην πραγματικότητα, σε καμία χρονική στιγμή δεν ήταν ενδεδειγμένη η ανταγωνιστική θεώρηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ Ελλάδας και Γερμανίας. Η επίλυση της κρίσης περνάει μέσα από τη συνεργασία και την αμοιβαία εμπιστοσύνη, μεταξύ πραγματικών εταίρων και όχι αντιπάλων εθνών. Σε αυτό το πλαίσιο, η χώρα θα έπρεπε να είναι προσανατολισμένη στην οικοδόμηση αξιοπιστίας και εμπιστοσύνης στα μάτια των Ευρωπαίων εταίρων της, θέτοντας στο περιθώριο τα τιμωρητικά σενάρια της θυσίας της Ιφιγένειας. Διότι τα τελευταία θα άνοιγαν τον ασκό του Αιόλου, θέτοντας τις ηγέτιδες δυνάμεις της Ευρωζώνης αντιμέτωπες με όσους επιθυμούν ωφελιμιστικά να περάσει το ενιαίο νόμισμα στην ιστορία ως το απόλυτο αντιπαράδειγμα μιας «βέλτιστης νομισματικής περιοχής».

Η πεντάμηνη διαπραγμάτευση της πρώτης κυβέρνησης Τσίπρα με την «τρόικα» –που μετονομάστηκε σε «Θεσμούς», στο πλαίσιο του κατά Kissinger δόγματος της «δημιουργικής ασάφειας», το οποίο χρησιμοποιήθηκε στον διάλογο με την Ευρωομάδα από τον τότε υπουργό Οικονομικών Γ. Βαρουφάκη– οδήγησε την ελληνική πλευρά σε αδιέξοδο. Το αδιέξοδο αυτό αφορούσε τόσο στο διεθνές πολιτικό πλαίσιο, με τους εταίρους και πιστωτές που σκλήρυναν τη στάση τους, όσο και στο εσωκομματικό πεδίο, με τους βουλευτές και υπουργούς που διαφωνούσαν με έναν συμβιβασμό εντός ευρώ.

Με τον μνημονιακό συμβιβασμό να βρίσκει σοβαρές εσωκομματικές διαφωνίες, ο χρόνος για ένα «ελληνικό ατύχημα» (χαρακτηριζόμενο από διεθνείς αναλυτές, κατ’ αναλογία με το «Grexit», με τον ευρηματικό όρο «Graccident») μετρούσε αντίστροφα. Μπροστά στο αδιέξοδο της ελληνικής κυβέρνησης, κι ενώ η τετράμηνη παράταση του προγράμματος έληγε στις 30 Ιουνίου, η αιφνιδιαστική διακοπή των διαπραγματεύσεων και η προκήρυξη δημοψηφίσματος για την 5η Ιουλίου εκείνου του έτους οδήγησε την κατάσταση σε επικίνδυνο εκτροχιασμό. Επρόκειτο για ένα αμφιλεγόμενο δημοψήφισμα με ορίζοντα μόλις πέντε εργάσιμων ημερών και που μάλιστα αφορούσε μια πρόταση των δανειστών, η οποία είχε ήδη αποσυρθεί de facto από το τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Πολύ γρήγορα, οι οικονομικές εξελίξεις θα προλάβαιναν, όπως συμβαίνει συνήθως, τις πολιτικές εξελίξεις.

Ακολουθώντας συγκεκριμένους κανόνες ως θεσμικά ανεξάρτητη νομισματική αρχή για ολόκληρη την Ευρωζώνη, και με δεδομένο ότι η χώρα ήταν πλέον εκτός προγράμματος, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα επέλεξε τη μέση οδό ως προς την εξάρτηση του ελληνικού τραπεζικού συστήματος από τον μηχανισμό ELA. Διατήρησε μεν την ομπρέλα του έκτακτου μηχανισμού ρευστότητας, ωστόσο σταμάτησε να αυξάνει το όριο ενίσχυσης που παρείχε στις ελληνικές τράπεζες. Το όριο αυτό ουσιαστικά πάγωσε στο επίπεδο της ημέρας προκήρυξης του δημοψηφίσματος. Αν η ΕΚΤ αποφάσιζε να εξακολουθήσει να αυξάνει περαιτέρω το όριο του ELA, τότε αυτό θα σήμαινε ότι θα δήλωνε διατεθειμένη να χρηματοδοτήσει σε δυνητικά ανεξέλεγκτο βαθμό τη φυγή καταθέσεων (bank run). Η τελευταία εξελίχθηκε ταχύτατα τις αμέσως επόμενες ώρες και ημέρες, λόγω της υπέρβασης του χρονικού ορίου που σηματοδοτούσε η πρωτοβουλία της κυβέρνησης να διεξαγάγει το δημοψήφισμα σε ημερομηνία μεταγενέστερη της ημερομηνίας λήξης του προγράμματος. Έτσι η κυβέρνηση δεν είχε άλλη επιλογή από το να προκηρύξει τραπεζική αργία και να εισαγάγει αυστηρούς κεφαλαιακούς ελέγχους (capital controls), ενώ η κατάσταση επιδεινώθηκε από την μη αποπληρωμή της δανειακής δόσης στο ΔΝΤ τη νύχτα της 30ής Ιουνίου προς 1η Ιουλίου. Επρόκειτο για την πρώτη φορά που μια ανεπτυγμένη οικονομία αποτύγχανε να αποπληρώσει οφειλή προς το Ταμείο.

Η καταστροφή που θα συνέβαινε με ένα ενδεχόμενο Grexit το 2015 αφορούσε πρωτίστως την Ελλάδα και σε πολύ μικρότερο βαθμό την Ευρωζώνη.

*Το κείμενο περιέχει αποσπάσματα από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Γκράβα “Οικονομικός Πόλεμος και Νομισματική Ειρήνη. Η Ελληνική Οικονομική Κατάθλιψη” (Πρόλογος: Γιάννης Στουρνάρας), που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ι.Σιδέρης (δεύτερη επιμελημένη ανατύπωση, Νοέμβριος 2020).

** Ο Κωνσταντίνος Γκράβας είναι διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης (ΙΦΕ) του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) και αναλυτής διεθνών αγορών. Επίσης είναι συν-συγγραφέας του βιβλίου “Κεντρικές Τράπεζες” (εκδόσεις Παπαδόπουλος).

Money Review