|
Ξέρουμε πως
το πεδίο της δημοσιότητας είναι σύνθετο και
περιέχει τα πάντα: υπερβολές, σιωπές που
υποτιμούν, αμήχανες δικαιολογίες και, εννοείται,
ένα καθημερινό manual επικοινωνιακής
διαχείρισης. Τι είναι όμως στα αλήθεια
συνωμοσιολογία; Οχι το να θέτεις ερωτήματα, ούτε
το να ερευνάς και τα παραπεταμένα, δυσάρεστα και
δυσανάγνωστα σημεία της επικαιρότητας. Αυτό
είναι στοιχειώδης άσκηση κριτικής διαύγειας.
Είναι αναπόσπαστο μέρος μιας δημοκρατικής
δημόσιας κουλτούρας που σε καμία περίπτωση δεν
είναι ταυτόσημη με τη συντήρηση ενός
συγκεκριμένου πολιτικού σκηνικού ή της όποιας
κυβέρνησης. Συνωμοσιολογία είναι, ας πούμε, το
να αποδίδει κανείς όλες σχεδόν τις επιλογές, τις
αποφάσεις και τις κινήσεις ενός σύνθετου
συστήματος (είτε του κράτους είτε μιας
κοινωνικοοικονομικής δομής) σε κάποιες μυστικές
συσκέψεις και ραδιουργίες μιας ομάδας ανθρώπων,
μιας απόκρυφης λέσχης, μιας θρησκευτικής ή
ιδεολογικής κάστας.
Οταν, για
παράδειγμα, ο αντεπαναστάτης Αββάς Μπαρουέλ
έγραφε ένα από τα πρώτα κείμενα συνωμοσιολογικής
ερμηνείας στην Ιστορία, ήθελε να αποδείξει ότι
ένα μεγάλο ανατρεπτικό γεγονός όπως η Γαλλική
Επανάσταση ήταν, κατά βάση, μια συνωμοσία
ελευθεροτεκτόνων. Το ίδιο συνέβη αργότερα με τη
ρωσική άκρα δεξιά και το πλαστούργημα των
πρωτοκόλλων των Σοφών της Σιών, ιστορία που στη
συνέχεια συνδέθηκε με μια μεγάλη σειρά
αντισημιτικών αφηγημάτων. Συνωμοσιολογικά
κατανοούν, σήμερα, διάφοροι ακροδεξιοί κύκλοι
πολλές από τις όψεις του προηγμένου τεχνολογικού
και χρηματιστικού καπιταλισμού. Βλέπουν ομάδες
μασόνων, «παιδεραστικά» λόμπι ή woke συνωμότες
που απεργάζονται την κατάργηση των εθνών και τη
αλλοίωση του φρονήματος των λαών.
Υπάρχουν
φυσικά και πιο χαμηλά, καθημερινά επίπεδα
συνωμοσιολογικής σκέψης. Στην Ελλάδα είχαν κατά
καιρούς διαφόρους στόχους, από τον Σημίτη ως τη
σχέση του χρηματιστή Τζορτζ Σόρος με… τις
κυβερνήσεις του ΣΥΡΙΖΑ, από τη σύζυγο του
σημερινού πρωθυπουργού μέχρι τη μια ή άλλη φήμη
από τη λούμπεν παρα-δημοσιογραφική αφήγηση των
πραγμάτων.
Αυτά όμως,
τα κάποτε φαιδρά, δεν έχουν κάποιον οργανικό
δεσμό με τις κριτικές σκέψεις για τις πρακτικές
ενός συστήματος εξουσίας και των φορέων του. Η
δημοσιογραφική και πολιτική έρευνα αποκάλυψε την
πραγματικότητα του πλέγματος των υποκλοπών και
των παρακολουθήσεων στη χώρα. Οι ανεξάρτητες
Αρχές θέτουν πολύ σοβαρά ζητήματα για κανόνες
και κριτήρια του κράτους δικαίου σε σειρά
υποθέσεων όπως για το φριχτό ναυάγιο της Πύλου.
Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει ορατοί και οι
σκανδαλώδεις δεσμοί μεταξύ αστυνομικών χώρων και
τομέων του οργανωμένου εγκλήματος. Και, φυσικά,
η έκταση του λαθρεμπορίου επικίνδυνων χημικών
και διαλυτών είναι τόσο γνωστή που εύλογα οδηγεί
τους πολίτες σε απαιτητικά πολιτικά ερωτήματα.
Η κριτική
σε λάθη, αποφάσεις και τεχνικές μιας
κυβερνητικής πλειοψηφίας δεν μπορεί να
εξισώνεται με έναν «ψεκασμένο» ανορθολογισμό.
Πίσω από αυτή τη μειωτική εξομοίωση αναγνωρίζει
κανείς μια στενή, φορμαλιστική και άγονη σύλληψη
της δημοκρατίας. Για το ζήτημα των Τεμπών το
ζωντανό δημοκρατικό πνεύμα βρίσκεται πιο κοντά
στην αμφισβήτηση και στα ερωτήματα όσων
διαδηλώνουν παρά στην προσχώρηση των άλλων στην
αλήθεια της κυβέρνησης. Η υπαρκτή
συνωμοσιολογική παρεκτροπή δεν αφορά το δικαίωμα
στην κριτική και την εναντίωση όσο την
εκπτώχευση της υποψίας, τη φθορά της σε
τερατολογικό μύθευμα. Αυτό το φαινόμενο φάνηκε
σε ένταση στη φάση της πανδημικής κρίσης και
δείχνει να αναδύεται και σε άλλες συγκυρίες,
κυρίως στους ακροδεξιούς και νεοφασιστικούς
ψηφιακούς χώρους.
Ας
μιλήσουμε όμως πλατύτερα για τη σημερινή
συνθήκη. Τώρα ο μεγαλύτερος κίνδυνος και στη
χώρα μας όπως και σε μεγάλο μέρος του πλανήτη
είναι η απάθεια, ο κομφορμισμός και μια
κουλτούρα μειωμένων προσδοκιών. Πρόβλημα είναι
μια στάση ψευδούς ρεαλισμού που δοξάζει τον Θεό
αφού μας χάρισε λίγη σταθερότητα και τουλάχιστον
«εμείς, δεν έχουμε πόλεμο». Τα κριτήρια για το
ευ ζην και τη δημοκρατική πολιτεία έχουν
συρρικνωθεί για να εμφανιστεί ο φόβος για το
χειρότερο, φόβος που σε κάποιους λειτουργεί ως
ένας μηχανισμός ψυχικής πρόσδεσής τους στην
ασφάλεια της εξουσίας. Παραδόξως, είναι αυτός ο
κομφορμισμός που όχι μόνον δεν αποτρέπει αλλά
ενισχύει τη συνωμοσιολογική ανοησία. Η ακύρωση
της μαχητικής κριτικής πολιτικής στάσης, η
περιφρόνηση στις συλλογικές κινητοποιήσεις όπως
αυτή για τα Τέμπη, η ταύτιση, τέλος, της
δημοκρατικής ευρυθμίας με τον πανικόβλητο
συντηρητισμό, όλα αυτά ωθούν πολίτες σε διάφορες
εντόπιες εκδοχές «τραμπικής» τοξικότητας.
Οτιδήποτε
εμποδίζει την αλήθεια και την αίσθηση της
δικαιοσύνης, πολλαπλασιάζει εστίες μνησικακίας
και μηδενισμού. Η συνωμοσιολογική «διαταραχή»
αντλεί εξάλλου επιχειρήματα από την αδιαφάνεια,
την αποδόμηση των λαϊκών συναισθημάτων και τα
αλαζονικά μονοπώλια του ορθού λόγου.
Η ιδέα ότι
μορφές διαμαρτυρίας σαν αυτή για τα Τέμπη είναι
επαναλήψεις ενός αναλλοίωτου και πρωτόγονου
λαϊκισμού, υποτιμούν νομίζω τη μεταβολή των
συνθηκών. Γιατί οι δημοκρατίες μας υποφέρουν
περισσότερο από τις αδράνειες των πολιτών, την
καταθλιπτική αποσυσπείρωση και τις ιδιοτέλειες
διαφόρων ελίτ παρά από κάποιο «περίσσευμα»
διαμαρτυρίας. Αυτό που διαισθανόμαστε είναι μια
πιο πικραμένη και λιγότερο φλύαρη στάση
αποδοκιμασίας. Μια ηθική φωνή παρά κάποια
πολιτική-κομματική ανάθεση σαν αυτή που υπήρξε
στη δεκαετία του Μνημονίου. Ο κομφορμισμός δεν
βάζει τέλος στην αντιθεσμική συνωμοσιολογία.
Αντιθέτως, καθώς σπεύδει να «καλύψει» διαρκώς
διάφορες θεσμικές και πολιτικές ασχήμιες, ο
κομφορμισμός προσφέρει ευκαιρίες στη
συνωμοσιολογία.
Ο κ.
Νικόλας Σεβαστάκης είναι καθηγητής Πολιτικής
Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ, συγγραφέας.
Πρώτη
δημοσίευση στο Βήμα
|
