Αντιφάσεις παντού και σε όλα. Η σημαντικότερη όμως αντίφαση είναι αναμφίβολα αυτή που αφορά τη διασυνδετικότητα (connectivity), το προσδιοριστικό γεγονός της εποχής, που ανέδειξαν οι υψηλές ψηφιακές τεχνολογίες του Διαδικτύου κ.λπ. Ολος ο πλανήτης είναι συνδεδεμένος σε σταθερή, άμεση ανταλλαγή πληροφοριών, δεδομένων, απόψεων, πολιτιστικών προϊόντων (βιβλίων, άρθρων, μουσικής κ.λπ.) και μέσω αυτών αξιών, πολιτιστικών προτύπων, αφηγημάτων. Η διασύνδεση αυτή είχε θεωρηθεί ως μέρος της ευρύτερης διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης που θα μετέτρεπε όλον τον πλανήτη σε ένα «παγκόσμιο χωριό» αρμονίας, συνεργασίας, συνύπαρξης, συμφιλίωσης, ειρήνης, απαλλαγμένο από συγκρούσεις, ανταγωνισμούς, αντιπαλότητες. Σε έναν «επίπεδο κόσμο» κατά την έκφραση του Τ. Φρίντμαν. Ενας νέος, όμορφος κόσμος θα αναδυόταν – o καντιανός κόσμος της διαρκούς ειρήνης. Και όμως όλα αυτά αποδείχθηκαν φρούδες ελπίδες. Από τον κατακερματισμό (fragmentation), την αποσύνθεση, τον ανταγωνισμό, την αστάθεια, τις νέες πολλαπλές συγκρούσεις, τον πόλεμο. Το γεωπολιτικό περιβάλλον άλλαξε. Αλλά άλλαξε προς το χειρότερο. Οπως αναλύει ο Μαρκ Λέοναρντ στο εξόχως ενδιαφέρον πρόσφατο βιβλίο του, έχουμε περάσει στην «εποχή της μη ειρήνης». Και αυτή είναι η μεγάλη αντίφαση. Ενας κόσμος περισσότερο διασυνδεδεμένος και περισσότερο κατακερματισμένος, στον οποίο η διαχωριστική γραμμή ειρήνης και πολέμου ξεθωριάζει (βλέπε Μαρκ Λέοναρντ, «The Age of Unpeace, How Connectivity Causes Conflict», London, Bantam Press, 2021). Η διασυνδετικότητα, όπως γράφει, έδωσε ισχυρή, αδιαμεσολάβητη δυνατότητα έκφρασης στον κοινό θνητό και έτσι ανέδειξε τη διαφορετικότητα, τις ξεχωριστές ταυτότητες, πολιτιστικές και πολιτικές, καλλιέργησε σε αρκετές περιπτώσεις το μίσος, τον ανορθολογισμό και τη ζήλεια, τον εθνικισμό, τον λαϊκισμό και με τον τρόπο αυτόν υπονόμευσε (και) την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, τον πολυμερισμό – όλα δηλαδή τα τοξικά στοιχεία για να ενισχυθούν ο κατακερματισμός, η ανταγωνιστικότητα, οι συγκρούσεις, η ανασφάλεια στο γεωπολιτικό περιβάλλον. Αντί δηλαδή της συνεργασίας η αντιπαράθεση.

Με τον τρόπο αυτόν η διασυνδετικότητα μεταμόρφωσε ριζικά την τοπογραφία της ισχύος, της εξουσίας σε εθνικό και διεθνές γεωπολιτικό επίπεδο. Σε εθνικό επίπεδο ανέδειξε τις εταιρείες-κολοσσούς όπως Facebook, Google και άλλες. Και, όπως υποστηρίζει ο Ιαν Μπρέμερ σε δοκίμιό του στο «Foreign Affairs» (τεύχος Νοεμβρίου – Δεκεμβρίου 2021), οι εταιρείες αυτές προκαλούν ευθέως την κυριαρχία του εθνικού κράτους το οποίο ήταν κυρίαρχο εδώ και 400 χρόνια περίπου. Επιβάλλουν λίγο-πολύ την ατζέντα τους και διαμορφώνουν το γεωπολιτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο θα πρέπει να λειτουργήσουν τα εθνικά κράτη. Με τον έλεγχο των δεδομένων (big data) και της τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ) έχουν τη δυνατότητα να κυριαρχούν. Οι αλγόριθμοι είναι οι νέοι κυρίαρχοι, γράφει ο Μ. Λέοναρντ, και αυτό θα το συνειδητοποιήσουμε καλύτερα στην πορεία του χρόνου.

O Μ. Λέοναρντ διατείνεται ότι στο νέο γεωπολιτικό περιβάλλον που έχει δημιουργηθεί έχουν ουσιαστικά αναδειχθεί τρεις «αυτοκρατορίες διασυνδετικότητας» (empires of connectivity): οι ΗΠΑ, η Κίνα και η Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ). ΗΠΑ και Κίνα έχουν κατοχυρώσει τον ρόλο τους ως «αυτοκρατορίες» μέσω κυρίως των γιγαντιαίων εταιρειών διασυνδετικότητας, της σταθερής παραγωγής καινοτόμου τεχνολογίας, τεχνητής νοημοσύνης, αλγορίθμων. Και βεβαίως η κάθε χώρα και εταιρεία έχουν διαφορετική στρατηγική και βρίσκονται σε διαρκή ανταγωνισμό για την παγκόσμια επιρροή (βλέπε περίπτωση G-5, Tik-Tok κ.λπ.).

H Ευρωπαϊκή Eνωση ως η τρίτη αυτοκρατορία έχει αναδείξει τον ρόλο και την ισχύ της, όχι τόσο γιατί συμμετέχει στη διασυνδετικότητα με κάποια γιγαντιαία επιχείρηση (όπως ΗΠΑ και Κίνα), αλλά μέσω της εξουσίας που διαθέτει να θέτει τους κανόνες (the rulebook), να δημιουργεί το ρυθμιστικό καθεστώς (regulatory regime) για το πώς οφείλουν να λειτουργούν οι γιγαντιαίες επιχειρήσεις (Facebook, Google, Apple, Amazon κ.λπ.). Είναι το περίφημο Brussels effect που έχει αναλύσει η Ανού Μπράντφορντ στο βιβλίο της με τον ομώνυμο τίτλο. Και όπως ομολογούν οι ίδιες οι εταιρείες της Silicon Valley, φοβούνται πολύ περισσότερο την κανονιστική εξουσία των Βρυξελλών παρά της Ουάσιγκτον. Τα βασικά κανονιστικά κείμενα της ΕΕ περιλαμβάνουν τον κανονισμό για την προστασία των προσωπικών δεδομένων (GDPR – κανονισμός 2016/1679) που βεβαίως εφαρμόζει και η Ελλάδα (νόμος 4624/2019). Ωστόσο, δύο νέα επαναστατικά νομοθετήματα που υιοθετήθηκαν πρόσφατα, η Πράξη (κανονισμός) για τις Ψηφιακές Υπηρεσίες (Digital Services Act – DSA) και η Πράξη (κανονισμός) για τις Αγορές (Digital Markets Act – DMA) πρόκειται να αλλάξουν ριζικά τους κανόνες λειτουργίας των ψηφιακών εταιρειών διασύνδεσης. Οι Πράξεις αυτές αποβλέπουν:

Να δημιουργήσουν ασφαλέστερη ψηφιακή σφαίρα στην οποία τα θεμελιακά δικαιώματα όλων των χρηστών ψηφιακών υπηρεσιών θα προστατεύονται πλήρως.

Να εγκαθιδρύσουν δίκαιους όρους ανταγωνισμού για την προώθηση της καινοτομίας, ανάπτυξης, ανταγωνιστικότητας στην ενιαία εσωτερική αγορά αλλά και παγκοσμίως.

 Να καθορίσουν σαφείς ευθύνες και υποχρέωση λογοδοσίας για τους παρόχους ψηφιακών υπηρεσιών.

Παράλληλα όμως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ιδιαίτερα η επίτροπος M. Βεστάγκερ) έχει εφαρμόσει με ιδιαίτερη αυστηρότητα τους κανόνες ανταγωνισμού της ΕΕ, επιβάλλοντας π.χ. υψηλά πρόστιμα σε εταιρείες όπως η Google (8,2 δισ. ευρώ) και η Apple (13 δισ. ευρώ).

Είναι αναντίρρητο ότι η ψηφιακή διασυνδετικότητα αλλάζει ραγδαία τον κόσμο προς το καλύτερο. Χωρίς τη διασυνδετικότητα λ.χ. τα προβλήματα που προκάλεσε η πανδημία COVID στην εργασία, στην εκπαίδευση κ.λπ. θα ήταν ασφαλώς περισσότερα και οξύτερα. Αλλά τον αλλάζει επίσης προς το χειρότερο σε πολλά επίπεδα, ανάμεσά τους το γεωπολιτικό. Οδηγεί σ’ ένα παγκόσμιο σύστημα διασυνδεδεμένο μεν, αλλά «μη ειρήνης» (unpeace), με πολλαπλασιασμό συγκρούσεων, αντιπαλοτήτων και ανταγωνισμών. Με κατακερματισμό του παγκόσμιου συστήματος αλλά και την υπονόμευση του ρόλου των εθνικών κρατών. Το πώς μπορούν να περιοριστούν οι ζημιογόνες συνέπειες της διασυνδετικότητας είναι ένα μείζον ερώτημα. Και την απάντηση τη δίνει η Ευρωπαϊκή Ενωση. Μέσα από τη ρύθμιση, τον καθορισμό αυστηρών κανόνων για τη λειτουργία της διασυνδετικότητας και των φορέων της. Κανόνες που υπακούν στη λογική της δημοκρατίας και στο διαχρονικό «μηδέν άγαν».

Ιωακειμίδης Π. Κ. (Το Βήμα)

Ο καθηγητής Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι πρώην πρεσβευτής – σύμβουλος του ΥΠΕΞ και μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής του FEPS και ΕΛΙΑΜΕΠ. Από τις εκδόσεις Θεμέλιο κυκλοφορεί το τελευταίο του βιβλίο «Επιτεύγματα και στρατηγικά λάθη της εξωτερικής πολιτικής της Μεταπολίτευσης».