|
Ο Σωκράτης,
που είναι τότε 70 ετών και ένα πρόσωπο πολύ
γνωστό και με επιρροή στη δημόσια ζωή της
Αθήνας, έχει βεβαρυμμένο πολιτικό ιστορικό,
καθώς έχει υπάρξει επικριτικός κατά καιρούς με
την δημοκρατία, ενώ στο παρελθόν ήταν και
δάσκαλος του Κριτία, ενός από τους Τριάκοντα
Τύραννους. Αν και από το 403 π.Χ. οι
δημοκρατικοί θεσμοί έχουν αποκατασταθεί ενώ έχει
ψηφιστεί κι ένας νόμος περί αμνηστίας των παλιών
πολιτικών εγκλημάτων, έτσι ώστε να μην
επιστρέψει το εμφυλιοπολεμικό κλίμα στην πόλη,
πολλοί είναι εκείνοι που επιδιώκουν να
διαιωνίζονται τα παλιά πάθη και να αναπαράγεται
η τοξικότητα των αλληλοκατηγοριών μεταξύ των
πολιτών.
Αλλά το
βασικό πρόβλημα που έχει μετατρέψει σε στόχο τον
Σωκράτη είναι ότι, ως φιλόσοφος μιας νέας
αντίληψης, προτιμά να σπείρει το σπόρο της
αμφιβολίας και να εκπαιδεύει τους πολίτες της
Αθήνας να σκέπτονται ελεύθερα, παρά να
υποστηρίζει δημοφιλείς απόψεις. Και μάλιστα όλη
αυτή τη διδασκαλία την προσφέρει δωρεάν σε
όποιον θέλει να τον ακούσει και να συζητήσει
μαζί του, σε αντίθεση με τους σοφιστές που είναι
έτοιμοι να υποστηρίξουν μόνο όσα τους υπαγορεύει
το πρυτανείο από το οποίο σιτίζονται.
Με άλλα
λόγια, όπως τόσο ζωντανά προκύπτει από τους
πλατωνικούς διαλόγους, ο Σωκράτης δρα ως η
ενοχλητική «αλογόμυγα» της πόλης, η οποία
προτιμά να είναι χρήσιμη αφυπνίζοντας με το
τσίμπημά της τον κοιμισμένο πολίτη, παρά αρεστή
στους πολλούς λέγοντας κοινοτυπίες. Το πρόβλημα
δεν είναι συνεπώς μόνο η σχέση του φιλόσοφου με
την πολιτική εξουσία αλλά και με τον ίδιο τον
δήμο, αυτό που σήμερα δηλαδή θα αποκαλούσαμε
«κοινή γνώμη». Πώς μετά να μην προκαλέσει
σκάνδαλο με όλα αυτά;
Ο Σωκράτης
είναι ένας άνθρωπος που πάει λοιπόν ενάντια στο
ρεύμα, φτιάχνοντας αρκετούς φανατικούς μαθητές
αλλά και κάνοντας πολύ περισσότερους εχθρούς. Κι
έτσι η δίκη του θα αποτελέσει ένα μεγάλο δημόσιο
θέαμα. Μη φανταστούμε όμως ένα δικαστήριο όπως
τα σημερινά. Πρόκειται επί της ουσίας για ένα
λαϊκό δικαστήριο, αφού ο φιλόσοφος θα δικαστεί
από ένα σώμα 500 «δικαστών», που έχουν οριστεί
με κλήρωση, και όλα αυτά πιθανότατα σε κάποιον
δημόσιο χώρο –ίσως στην Αγορά της Αθήνας– στον
οποίο μάλλον μπορούσε να έχει πρόσβαση ο
καθένας, με ορισμένους εξ αυτών να παίρνουν
μάλιστα και το λόγο στη διάρκεια της δίκης, είτε
προς υπεράσπιση του κατηγορούμενου είτε εν είδει
εισαγγελέα επειδή μπορεί να του τα είχαν
«μαζεμένα» για όσα διέδιδε τόσα χρόνια μέσα στην
πόλη. Μπορούμε να υποθέσουμε, σε κάθε περίπτωση,
ότι επρόκειτο για μια αρρωστημένη οχλαγωγία, με
το οργισμένο πλήθος να είναι διαρκώς έτοιμο να
κατασπαράξει το θύμα του πριν ακόμη ακούσει την
τελική ετυμηγορία.
Μέσα σε
τέτοια ατμόσφαιρα, ο Σωκράτης δεν θα γλιτώσει
φυσικά τον θάνατο, αν και θα μπορούσε, εφόσον
είχε επιλέξει στη δική του αγόρευση να βάλει
λίγο νερό στο κρασί του – άλλωστε ο αριθμός όσων
στο δικαστήριο θα ψήφιζαν υπέρ της κατηγορίας,
θα αποδειχτεί οριακός. Δεν θα το πράξει διότι θα
θεωρήσει ότι κάτι τέτοιο θα τον παρουσίαζε ως
ασυνεπή με όσα δίδασκε και άρα ως αναξιόπιστο
δάσκαλο. Κι έτσι το παράδειγμα της δραματικής
θανάτωσής του, που τόσο θα εκθέσει την
περιλάλητη αθηναϊκή δημοκρατία του «χρυσού
αιώνα», δεν θα εδραιώσει απλώς τη φήμη του τα
επόμενα χρόνια (χάρη βέβαια και στους μαθητές
του, ιδίως τον Πλάτωνα) αλλά θα τον καταστήσει
και πρότυπο στοχαστή ανά τους αιώνες.
Πρόκειται
για το είδος του διανοουμένου που προτιμά τις
σκληρές αλλά χρήσιμες αλήθειες από τις
δημοφιλείς απόψεις που θα του προσέφεραν ίσως
θέσεις και προνόμια. Ο ίδιος έχει λόγο και
δυνατότητα ύπαρξης μόνο στις δημοκρατίες αλλά η
σχέση του μαζί τους είναι εξ ορισμού τεταμένη.
Όπως θα καταδείξει αργότερα ο Αριστοτέλης
κατατάσσοντας τα πολιτεύματα, η δημοκρατία (η
«πολιτεία» όπως χαρακτηριστικά ονομάζει το
ιδανικό πολίτευμα), κινδυνεύει τόσο από την
ολιγαρχία των ισχυρών, όσο και από την
οχλοκρατία των πολλών αγανακτισμένων. Και παρότι
έχουν μεσολαβήσει τόσοι αιώνες από αυτές τις
διαπιστώσεις, οι κίνδυνοι αυτοί δεν έχουν
αλλάξει, αν μάλιστα δεν έχουν επιστρέψει
δριμύτεροι. Σήμερα, οι «δολοφονίες» αυτές μπορεί
να είναι δολοφονίες χαρακτήρων και διαδικτυακές,
αλλά δεν σημαίνει ότι δεν είναι βίαιες και
καταστροφικές για το θύμα.
Οι δυτικές
δημοκρατίες περνούν πράγματι κρίση για πολλούς
και σύνθετους λόγους. Από τη μία, σε
περιπτώσεις όπως η σημερινή αμερικανική
δημοκρατία, η τρομερή ισχύς των μεγάλων
ιδιοκτητών της τεχνολογίας, σε συνδυασμό με τις
απολυταρχικές φαντασιώσεις του κυβερνώντος
τραμπισμού τείνουν να εδραιώσουν μια ολιγαρχική
δομή εξουσίας που απειλεί τους θεσμικούς πυλώνες
της παλαιότερης δημοκρατίας του κόσμου που –φευ–
υπήρξε ένα από τα βασικά πρότυπα της
νεωτερικότητας. Από την άλλη, στις ευρωπαϊκές
χώρες, η δημοκρατία μπορούμε να πούμε ότι
απειλείται από την ίδια την επιτυχία της. Αφού
κατάφερε να ενσωματώσει τους πάντες χωρίς
εξαιρέσεις και αποκλεισμούς, με τη συνδρομή και
ενός ισχυρού κράτους πρόνοιας, έφθασε να
δημιουργήσει τόσο μεγάλες προσδοκίες και
φαντασιώσεις που εκ των πραγμάτων είναι αδύνατον
να τις εκπληρώσει προς όλους.
Έτσι, το
αίσθημα της απογοήτευσης πολλών πολιτών, το
διαδέχεται εκείνο της οργής και της αγανάκτησης,
που ενισχύονται από τις επάλληλες κρίσεις που
ζει ο πλανήτης την τελευταία 15ετία, οδηγώντας
ενίοτε σε μια εθνικιστική εσωστρέφεια. Αυτό με
τη σειρά του ενισχύει ένα είδος δημοσκοπικής
δημοκρατίας που λειτουργεί με βάση τις εξελίξεις
της εκάστοτε συγκυρίας, την ίδια ώρα που
διαστρεβλώνεται περαιτέρω από την παθογένεια των
κοινωνικών δικτύων. Έτσι, με διάφορες σημαντικές
αφορμές ξεπετάγονται μικρά κόμματα δημαγωγικής
διαμαρτυρίας με θολή, αν και πάντα οργισμένη
ατζέντα, ή ξεπροβάλουν προσωπικότητες που
αντλούν την δημοφιλία τους από αυτή την κρίση,
ασκώντας δυσανάλογη με την αξία τους επιρροή και
παίζοντας ρόλο δημόσιου παράγοντα. Όλα αυτά
είναι πάντα ευκαιριακά και έχουν κοινό υπόστρωμα
τον λαϊκισμό, αριστερό, δεξιό ή αριστεροδέξιο,
εργαλειοποιώντας τις κοινωνικούς φόβους. Αλλά
κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει ότι σε συνθήκες
συνεχιζόμενης κρίσης δεν θα βρεθούν εντελώς
απρόσμενα στην κυβερνητική εξουσία.
Είναι
δεδομένο ότι μια στενά φιλελεύθερη προσέγγιση
που θέλει τη δημοκρατία περιορισμένη σε ένα
μεταρρυθμιστικό-τεχνοκρατικό περιεχόμενο ούτε
πείθει, ούτε σαγηνεύει ούτε κινητοποιεί, όσο και
αν χωρίς αυτή δεν θα μπορούσε να υπάρξει ένα
σύγχρονο δημοκρατικό κράτος ευημερίας και
δικαίου. Η δημοκρατία είναι ωστόσο και
διαχείριση συμβόλων και συναισθημάτων και όποιος
το υποτιμάει αυτό, το πληρώνει αργότερα στην
κάλπη.
Από την
άλλη, πόσες δυσάρεστες αλήθειες αντέχει να
ακούσει αυτός ο «δήμος», όταν είναι διαρκώς τόσο
υποταγμένος στο δικαιολογημένο ή αυθαίρετο
συναίσθημά του; Υπό αυτή την έννοια, ιδίως ο
κεντρώος φιλελεύθερος διανοούμενος έχει ενώπιόν
του έναν διμέτωπο αγώνα: τόσο ενάντια στη νέα
ολιγαρχία που φαντασιώνεται διάφορες μορφές
αυταρχικής διακυβέρνησης, όσο και ενάντια σε μια
οχλοκρατούμενη αντίληψη για την δημοκρατία που
δεν αντέχει να κοιτάζεται στον καθρέφτη ως προς
τις υποχρεώσεις της έναντι της πολιτείας. Μόνο
που δεν αρκεί η αλήθεια των φιλοσόφων. Όπως
αναφέρει και ο Πλάτωνας, αν δεν γίνουν οι
κυβερνώντες φιλόσοφοι, τα δεινά δεν θα παύσουν
ποτέ.
Δημήτρης Π.
Σωτηρόπουλος (in.gr)
|
