Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ολοκληρώθηκε με επικράτηση τόσο στο στρατιωτικό όσο και στο εσωτερικό μέτωπο. Ήδη από το 1942, η βρετανική κυβέρνηση είχε δεσμευθεί ότι, μετά την ήττα των ναζί, θα αντιμετώπιζε «πέντε γίγαντες» που θεωρούνταν εμπόδιο για την περίοδο ανοικοδόμησης: την ασθένεια, τη φτώχεια, την άγνοια, την έλλειψη πόρων και την αεργία. Η υπόσχεση αυτή ενίσχυσε την ψυχολογία του πληθυσμού και αποτέλεσε θεμέλιο του μεταπολεμικού κράτους πρόνοιας. Όπως τόνισε ο συντάκτης της σχετικής κυβερνητικής έκθεσης, ο φιλελεύθερος Ουίλιαμ Μπέβεριτζ, «οι επαναστατικές στιγμές της παγκόσμιας ιστορίας απαιτούν ριζικές αλλαγές, όχι επιφανειακές διορθώσεις».

Σήμερα η Δύση βρίσκεται αντιμέτωπη με μια νέα μορφή πολέμου και μια διαφορετική επαναστατική μετάβαση: έναν άτυπο αγώνα απέναντι σε έναν «άξονα αυταρχισμού» με επίκεντρο τη Ρωσία και την Κίνα, καθώς και μια επανάσταση που τροφοδοτείται από τεχνολογική πρόοδο. Οι πέντε παλιοί «γίγαντες» του Μπέβεριτζ έχουν σε μεγάλο βαθμό υποχωρήσει — το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί κατά περίπου δύο δεκαετίες σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο — όμως στη θέση τους έχουν αναδυθεί νέοι, λιγότερο ορατοί αλλά εξίσου απειλητικοί. Αυτοί εξηγούν γιατί, παρά τον συνεχή υλικό πλουτισμό, κυριαρχεί απογοήτευση και μειώνεται η εμπιστοσύνη των πολιτών στο μέλλον.

Ποιοι είναι λοιπόν οι σύγχρονοι «γίγαντες» και πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν;

1. Μοναξιά. Περισσότερο από το ένα τέταρτο των αμερικανικών νοικοκυριών αποτελείται από άτομα που ζουν μόνα τους. Η εργασιακή πραγματικότητα «just-in-time» ενισχύει την ατομική απομόνωση. Το 25% των Αμερικανών ηλικίας 40 ετών δεν έχουν παντρευτεί ποτέ, έναντι 6% το 1970. Η κοινωνική απομόνωση βλάπτει την υγεία όσο και το κάπνισμα 15 τσιγάρων ημερησίως, ενώ απειλεί και τη δημογραφική αναπαραγωγή: η γονιμότητα στη Γερμανία βρίσκεται στο 1,35 παιδιά ανά γυναίκα, και στη Νότια Κορέα μόλις στο 0,7.

2. Εθισμός. Το πρόβλημα εντείνεται όχι μόνο εξαιτίας εξαιρετικά ισχυρών ναρκωτικών όπως η φαιντανύλη, αλλά και λόγω του τρόπου με τον οποίο μεγάλες εταιρείες ενισχύουν εθιστικές συμπεριφορές. Οι βιομηχανίες τροφίμων κατασκευάζουν προϊόντα με εθιστικούς συνδυασμούς ζάχαρης, αλατιού και λίπους, οδηγώντας σε ποσοστό παχυσαρκίας άνω του 40% στις ΗΠΑ. Οι τεχνολογικές εταιρείες αναπτύσσουν αλγόριθμους που κρατούν τους χρήστες αδιάκοπα μπροστά στις οθόνες, κατευθύνοντάς τους σε συνεχή χρήση και κατανάλωση περιεχομένου.

3. Απόσπαση προσοχής. Το διαδίκτυο έχει μετατραπεί σε μηχανισμό συνεχούς διάσπασης: τίτλοι, ειδοποιήσεις, emails, προσφορές, 24ωρη ειδησεογραφία και συστήματα infotainment. Οι νεότερες γενιές δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν και να εκτελέσουν σύνθετες εργασίες. Η ανοδική πορεία των μέσων IQ — το φαινόμενο Flynn — εμφανίζει πτώση μετά τις αρχές του 21ου αιώνα.

4. Ψεύδη. Η διάδοση παραπληροφόρησης έχει εκτιναχθεί λόγω της τεχνολογίας και των ανταγωνισμών στον χώρο της πληροφορίας. Οι διαδικτυακοί κολοσσοί αποτελούν τους πρώτους μεγάλους φορείς δημοσίευσης χωρίς υποχρέωση αλήθειας ή ισορροπίας. Αντίπαλες δυνάμεις, ιδίως η Ρωσία, αξιοποιούν αυτό το κενό για να ενισχύσουν διχασμό και σύγχυση, υπονομεύοντας τον ορθολογικό δημόσιο διάλογο — το θεμέλιο της φιλελεύθερης δημοκρατίας.

5. Πολυπλοκότητα. Η διογκούμενη πολυπλοκότητα εμποδίζει λειτουργίες και πρόοδο: δυσκολότεροι κωδικοί, πιο περίπλοκα έντυπα, γραφειοκρατικές διαδικασίες που θυμίζουν Κάφκα. Οι κανόνες πολλαπλασιάζονται και συχνά αντιφάσκουν. Η πολυπλοκότητα λειτουργεί ως «φόρος» για όσους έχουν χαμηλότερες γνωστικές δεξιότητες, ενώ παράλληλα δημιουργεί θέσεις για δικηγόρους και ειδικούς. Επιστήμονες και επιχειρήσεις ξοδεύουν ολοένα μεγαλύτερο χρόνο σε κανονισμούς αντί για παραγωγικό έργο.

Οι νέοι αυτοί «γίγαντες» ενισχύουν ο ένας τον άλλο. Ο εθισμός συνδυάζεται με την απόσπαση προσοχής και τη μοναξιά: ιδιαίτερα οι νέοι άνδρες αποσύρονται από τον κοινωνικό ιστό και βυθίζονται σε ατελείωτο ψηφιακό σκρολάρισμα. Συλλογικά, δημιουργούν την αίσθηση ότι η κοινωνία έχει χάσει πορεία. Η εξάλειψή τους είναι αναγκαία για να ανακτηθεί η αίσθηση προόδου και συλλογικής αποτελεσματικότητας.

Οι κυβερνήσεις οφείλουν να δράσουν σε πολλαπλά επίπεδα. Τα υπουργεία Γεωργίας πρέπει να αναλογιστούν τον ρόλο τους στην ενίσχυση εθιστικής διατροφής, ενώ τα υπουργεία Παιδείας να εκπαιδεύσουν τους νέους απέναντι στη χειραγώγηση της πληροφορίας. Τέσσερις κατευθύνσεις πολιτικής μπορούν να έχουν ιδιαίτερα σημαντικές επιπτώσεις:

• Επανενεργοποίηση στρατιωτικής θητείας ή κοινωνικής υπηρεσίας για τους αποφοίτους, ώστε να περιοριστεί ο κοινωνικός κατακερματισμός και η αυξανόμενη απομόνωση. Πάνω από ένα εκατομμύριο νέοι στη Βρετανία 18-24 ετών δεν εργάζονται ούτε σπουδάζουν, περνώντας τη ζωή τους σε ψηφιακή κατανάλωση. Χώρες όπως η Σουηδία και η Φινλανδία έχουν ήδη επαναφέρει τη θητεία.

• Ενίσχυση της ανάγνωσης ως αντίβαρο στην απόσπαση προσοχής. Η συνήθεια του διαβάσματος εξασθενεί — μόνο 30% των παιδιών 8-18 στη Βρετανία δηλώνουν ότι το απολαμβάνουν, με πτώση 36% από το 2005. Εκστρατείες, εκπαιδευτικές παρεμβάσεις και έμφαση στη γραφή μπορούν να αναστρέψουν την τάση.

• Περιορισμός της πολυπλοκότητας με απλούστευση διαδικασιών, μείωση γραφειοκρατίας και περιορισμό ομάδων που ωφελούνται από αυτήν. Το έργο που ξεκίνησε ο Κας Σάνσταϊν στον Λευκό Οίκο πρέπει να γίνει μόνιμη στρατηγική.

• Ρύθμιση και πίεση στις τεχνολογικές εταιρείες, οι οποίες βρίσκονται στον πυρήνα των προβλημάτων εθισμού, παραπληροφόρησης και διάσπασης. Η κατάργηση του άρθρου 230 του αμερικανικού Communications Decency Act θα τερμάτιζε την ασυλία τους. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αξιοποιηθεί για μείωση πολυπλοκότητας και ενίσχυση συγκέντρωσης, αντί για αποδιοργάνωση.

Παρότι ο δημόσιος τομέας συχνά μοιάζει δυσκίνητος, αυτό δεν οφείλεται σε έλλειψη ικανότητας, αλλά σε αναντιστοιχία με τις νέες προκλήσεις. Δίνοντάς του έναν νέο, σύγχρονο κατάλογο «γιγάντων» που επηρεάζουν άμεσα την κοινωνία, μπορεί να ενεργοποιηθεί με τρόπο απρόσμενα αποτελεσματικό.