Όμως η ρωσο-ιαπωνική ένταση λίγο έξω από τα Ιαπωνικά χωρικά ύδατα δεν είναι πρωτοφανής. Από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου μέχρι σήμερα, οι ρωσο-ιαπωνικές σχέσεις περνάνε συχνά-πυκνά φάσεις έντασης, καθώς οι εκατέρωθεν εδαφικές διεκδικήσεις έχουν καθορίσει τη μεταπολεμική τους σχέση. Θεωρητικά, ο πόλεμος ανάμεσα στις δύο χώρες δεν έχει λήξει επίσημα, καθώς τα κράτη-πρόγονοι τους (Αυτοκρατορική Ιαπωνία και ΕΣΣΔ) ποτέ δεν υπέγραψαν συνθήκη ειρήνης σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Σήμερα, οι ρωσο-ιαπωνικές σχέσεις βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδο της ιστορίας τους από το 1945 και μετά.

Ο Β’ Παγκόσμιος και οι Κουρίλες νήσοι

Οι Κουρίλες είναι ένα αρχιπέλαγος 56 νησιών ανάμεσα στο Χοκάιντο και την Καμτσάτκα, χωρίζοντας τον βορειοδυτικό Ειρηνικό από τη την Οχοτσκική Θάλασσα, η οποία με τη σειρά της επικοινωνεί με την Ιαπωνική Θάλασσα. Μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα, η Ιαπωνία ήλεγχε σχεδόν το σύνολο των Κουρίλων, όπως έκανε και μέχρι το 1945 όταν μετά την πτώση της Χιτλερικής Γερμανίας το ενδιαφέρον των συμμαχικών δυνάμεων στράφηκε στον Ειρηνικό. Η ΕΣΣΔ κήρυξε τελικά και εκείνη τον πόλεμο στην Ιαπωνία μετά τη ρίψη της πρώτης ατομικής βόμβας από τις ΗΠΑ στη Χιροσίμα στις 8 Αυγούστου, καθώς μέχρι τότε βρισκόταν ακόμα σε ισχύ το σύμφωνο ουδετερότητας που είχαν υπογράψει μεταξύ τους το 1941, σε πλήρη παραλληλισμό με το ξακουστό σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ. Αυτή ήταν και η αρχή του ρωσικού επεκτατισμού στα ιαπωνικά εδάφη, με την ΕΣΣΔ να κατακτά τελικά το σύνολο των Κουρίλων μέχρι τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς, αντιστρέφοντας πλήρως την εδαφική ισορροπία στο αρχιπέλαγος.

Ως αποτέλεσμα, Ιαπωνία και ΕΣΣΔ επισημοποίησαν τη συνέχιση των μεταπολεμικών διπλωματικών τους σχέσεων μόλις μια δεκαετία αργότερα, το 1956, χωρίς όμως να καταλήγουν σε μια ρητή συνθήκη ειρήνης. Ο λόγος ήταν – και παραμένει – το καθεστώς των Κουρίλων· θέτοντας το απλουστευμένα, η Ιαπωνική πλευρά υποστήριξε πως όλες οι νήσοι, τουλάχιστον μέχρι το Etorofu, αποτελούν τμήμα της Ιαπωνικής επικράτειας, όμως η ΕΣΣΔ αρνήθηκε κάθε ενδεχόμενο επιστροφής των νησιών, πατώντας ουσιαστικά πάνω στο τετελεσμένο της κατοχής τους. Ειρωνικά – και για την ιστορία – η εδραίωση της ΕΣΣΔ οφείλεται σε έναν βαθμό στην Αυτοκρατορική Ιαπωνία, καθώς η ταπεινωτική ήττα της Τσαρικής Ρωσίας στον Ρωσο-Ιαπωνικό πόλεμο του 1904-1905 που εξευτέλισε το τσαρικό καθεστώς αποτέλεσε μια από τις αφορμές που οδήγησαν στη σταδιακή αποκαθήλωση του στο θυμικό του μέσου Ρώσου πολίτη στη δεκαετία που προηγήθηκε της Οκτωβριανής επανάστασης.

Οι ασταθείς μεταψυχροπολεμικές ρωσο-ιαπωνικές σχέσεις

Από το 1956 μέχρι και σήμερα, οι ρωσο-ιαπωνικές σχέσεις έχουν καθοριστεί από τη συγκεκριμένη εδαφική διαφωνία. Παρά τις κατά καιρούς εκατέρωθεν προσπάθειες – αλλά και τη σταδιακή σύσφιξη των εμπορικών και διπλωματικών σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες – το status των Κουρίλων εξακολουθεί να διχάζει τις δύο χώρες· η μεταψυχροπολεμική πίεση της Ιαπωνίας στη Ρωσική Ομοσπονδία ώστε να της επιστραφούν οι μισές Κουρίλες δεν ευδοκίμησε, με τη Ρωσική κυβέρνηση να χτίζει σταδιακά ένα γεωπολιτικό αφήγημα που θυμίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό εκείνο που προηγήθηκε του ρωσο-ουκρανικού πολέμου: η Μόσχα υποστήριξε πως η επιστροφή των νησιών στην Ιαπωνία, σε συνδυασμό με τη συμβιωτική στρατιωτική σχέση Ιαπωνίας-ΗΠΑ, ουσιαστικά θα οδηγούσε στην στρατιωτικοποίηση των νήσων από τις ΗΠΑ και την στελέχωση των νήσων με Αμερικανικά όπλα πολύ κοντά στην ηπειρωτική Ρωσία· με άλλα λόγια, οι Κουρίλες παρέχουν στη Ρωσία ένα ανατολικό lebensraum σαν εκείνο που σήμερα απαιτεί στην Ουκρανία.

Με μια πρώτη ματιά, το ζήτημα των Κουρίλων θα μπορούσε να μοιάζει με άλλο ένα από τα ψυχροπολεμικά γεωπολιτικά κατάλοιπα ανά τον πλανήτη, όπως είναι άλλωστε και η Τουρκική κατοχή της Βόρειας Κύπρου, μεταξύ πολλών άλλων. Μόνο που σήμερα το ζήτημα έχει ξεφύγει από τα στενά πλαίσια μιας διμερούς εδαφικής διαφωνίας· εδώ και περίπου δύο χρόνια, η ρωσική κυβέρνηση επενδύει όλο και περισσότερο στις Κουρίλες, αυξάνοντας ραγδαία το μέγεθος των στρατιωτικών της μονάδων στα νησιά, ενώ οι επισκέψεις υψηλόβαθμων στελεχών έχουν γίνει συχνότερες. Μόνο πριν μερικές εβδομάδες – και με την εισβολή στην Ουκρανία να είναι σε πλήρη εξέλιξη – η Ρωσία προχώρησε σε ασκήσεις στο αρχιπέλαγος, με την Ιαπωνική κυβέρνηση να σηκώνει άμεσα το γάντι, επισημαίνοντας την πάγια θέση της χώρας: οι Κουρίλες τελούν υπό Ρωσική κατοχή. Όμως σε ακόμα έναν παραλληλισμό με τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, η ρωσική κυβέρνηση απάντησε πως οι Κουρίλες ανήκουν δικαιωματικά στη Ρωσία, καθώς η Ιαπωνία είχε συμμαχήσει με τη Ναζιστική Γερμανία· προφανώς για τα σύμφωνα ουδετερότητας της ΕΣΣΔ του Στάλιν με Χίτλερ και Χιροχίτο ούτε λόγος.

Οι γεωπολιτικές επιπτώσεις στον Ειρηνικό

Η μακρόχρονη διπλωματική ρωσο-ιαπωνική σύγκρουση για τις Κουρίλες μάς υπενθυμίζει πως Δύση δεν είναι μόνο οι ΗΠΑ και η Ευρώπη. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο, η ιστορικά αποξενωμένη από τους πάντες – και κυρίως από τους γείτονες της – Ιαπωνία ενσωματώθηκε απόλυτα στο άρμα της Δύσης, τόσο οικονομικά, όσο και πολιτικά: η μια φορά και έναν καιρό αυταρχική και οπισθοδρομική Ιαπωνία σήμερα είναι 17η στον παγκόσμιο δείκτη δημοκρατικότητας – όταν οι ΗΠΑ και η Ελλάδα βρίσκονται στην 26η και 34η θέση αντίστοιχα – ενώ αποτελεί την 3η ισχυρότερη οικονομική δύναμη στον κόσμο· εντυπωσιακά, και παρά τη φρικτή ιστορική εμπειρία των Αμερικανικών ατομικών βομβαρδισμών αλλά και της μεταπολεμικής Αμερικανικής κατοχής, οι Ιάπωνες αποτελούν έναν από τους περισσότερο φιλοαμερικάνους λαούς παγκοσμίως. Με άλλα λόγια, η Ιαπωνία έχει από καιρό επιλέξει σε ποιον πόλο θέλει να ανήκει, για αυτό άλλωστε συμπεριλαμβάνεται και στην – εξαιρετικά τιμητική – λίστα των εχθρικών προς το Κρεμλίνο χωρών, όπως αυτή καταρτίστηκε στη Μόσχα εδώ και δύο μήνες. Και συγκεκριμένα σε ό,τι αφορά τις Κουρίλες, τόσο οι ΗΠΑ όσο και η ΕΕ έχουν συνταχθεί ρητά με την Ιαπωνία, υποστηρίζοντας την επιστροφή των νήσων.

Αποτελεί όμως η ρωσική κινητικότητα στα θαλάσσια ρωσο-ιαπωνικά σύνορα προπομπό μιας ακόμα σύγκρουσης; Κορυφαίοι διεθνολόγοι όπως ο James Ker-Lindsay ουσιαστικά αποκλείουν αυτό το ενδεχόμενο, καθώς η Ρωσία έχει ήδη τις Κουρίλες υπό την κατοχή της. Όμως η ρωσική κινητικότητα αναπόφευκτα θέτει τη Δύση της άλλης μεριάς του κόσμου σε εγρήγορση· ήδη από τον Σεπτέμβριο του 2021 ΗΠΑ και Ηνωμένο Βασίλειο ανανέωσαν την παρουσία τους στην περιοχή μέσω της πυρηνικής συμφωνίας AUKUS, τη στιγμή που Αυστραλία και Ιαπωνία έχουν προχωρήσει τους τελευταίους μήνες σε κοινές στρατιωτικές ασκήσεις πρωτοφανούς μεγέθους. Και όλα αυτά σε έναν πολιτικό χρόνο όταν η ρωσική εισβολή έχει αλλάξει τις ισορροπίες, καθώς οι αναλύσεις σχετικά με το ενδεχόμενο ενός νέου Ψυχρού Πολέμου ανάμεσα σε Δύση και Κίνα έχουν αντικατασταθεί με εκείνες επικεντρώνουν στην αποφυγή ενός νέου Παγκοσμίου ανάμεσα σε Δύση και Ρωσία. Σε κάθε περίπτωση, αν υπάρχει κάτι που μας έμαθε – δυστυχώς με τον βιαιότερο τρόπο – η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία είναι τόσο πως ο Βλαντιμίρ Πούτιν είναι αδίστακτος, όσο και πως ο γεωπολιτικός τυχοδιωκτισμός της Ρωσίας είναι εξαιρετικά απρόβλεπτος. Η ρωσική στρατιωτική κινητικότητα τόσο στις Κουρίλες, όσο και στην Ιαπωνική θάλασσα αποτελούν μια πρώτης τάξεως υπενθύμιση πως το Κρεμλίνο βάλλει κατά της Δύσης από τη μία άκρη της γης ως την άλλη, και όχι μεμονωμένα κατά της Ουκρανίας.

Άγης Παπαγεωργίου (Athens Voice)