Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διατύπωσε προτάσεις που περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την επιβολή πλαφόν στις τιμές φυσικού αερίου, τη φορολόγηση και αναδιανομή του περιθωρίου κέρδους που εισπράττουν τεχνολογίες ηλεκτροπαραγωγής που δεν επηρεάζονται από τις τιμές του φυσικού και τη λήψη μέτρων εξοικονόμησης, ώστε να μειωθεί κατά το δυνατό η ζήτηση ηλεκτρισμού και συνεπώς η εξάρτηση από το φυσικό αέριο.

Πολλοί αναφέρονται (μεταξύ τους και η Πρόεδρος της Επιτροπής) στην «αποτυχία» ή στην «αστοχία» του μοντέλου της χονδρεμπορικής αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας που εφαρμόζεται με τον ίδιο τρόπο στις επιμέρους αγορές των χωρών της ΕΕ, κατ’ εφαρμογή των ευρωπαϊκών κανονισμών. Το κύριο επιχείρημα που διατυπώνεται είναι ότι «η αγορά τιμολογεί όλη την παραγωγή ηλεκτρισμού στη βάση της ακριβότερής ενέργειας», που απαιτείται για να εξυπηρετήσει την ζητούμενη ενέργεια, και στην παρούσα φάση είναι αυτή που παράγεται με φυσικό αέριο.

Είναι πράγματι αποτυχημένο το μοντέλο αυτό; Είναι οι θεμελιώδεις αρχές της μικροοικονομικής θεωρίας (spot pricing) μη εφαρμόσιμες στην περίπτωση των αγορών ηλεκτρικής ενέργειας;

Είναι γεγονός ότι ο ηλεκτρισμός ως εμπόρευμα (για όσους βέβαια θεωρούν ότι πράγματι είναι εμπόρευμα) έχει πολύ ειδικά τεχνικά χαρακτηριστικά που τον διαφοροποιούν από οποιοδήποτε άλλο, με κρισιμότερο αυτό που αφορά στην ασφάλεια εφοδιασμού. Στην πραγματικότητα όταν αγοράζουμε ενέργεια, πέραν του προϊόντος του ηλεκτρισμού αγοράζουμε και την ασφάλεια εφοδιασμού, η οποία εξαρτάται από την δικιά μας επιθυμία να έχουμε τη δυνατότητα να καταναλώνουμε ηλεκτρική ενέργεια οποτεδήποτε θέλουμε και με τη βεβαιότητα που θέλουμε. Ποιος όμως γνωρίζει εάν στην τιμή που πληρώνει περιλαμβάνεται το κόστος αυτής της ασφάλισης;

Τι έχει συμβεί στην Ευρώπη τα προηγούμενα χρόνια; Η απελευθέρωση των αγορών σε μακροοικονομικό επίπεδο στοχεύει στην προσέλκυση κεφαλαίων αναγκαίων για το μετασχηματισμό του ενεργειακού τομέα, τη χρηματοδότηση των νέων υποδομών και ιδίως της καινοτομίας (innovation), που θα ωθήσει στην ανάπτυξη νέων τεχνολογιών που με την σειρά τους θα επιτρέψουν τη μείωση και τελικά το μηδενισμό της χρήσης ορυκτών καυσίμων. Ο στόχος αυτός προσαρμόστηκε καταλλήλως ώστε να εξυπηρετήσει το βασικό αίτημα της κλιματικής αλλαγής.

Είναι προφανές ότι οι χώρες που παράγουν και εξάγουν ορυκτά καύσιμα δεν βλέπουν με καλό μάτι αυτή τη διαδικασία, μιας που στο τέλος της, η πραμάτεια τους θα χάσει την αξία της. Συνεπώς, προσάρμοσαν τις τιμές τους σε επίπεδα που θα έκαναν οποιαδήποτε άλλη νέα τεχνολογία λιγότερο ανταγωνιστική, επιβραδύνοντας την καινοτομία, και επιμηκύνοντας την περίοδο που οι αγορές θα συνέχιζαν να προτιμούν τη χρήση ορυκτών καυσίμων και εν προκειμένω του αερίου.

Το επίπεδο των τιμών αερίου τα τελευταία χρόνια, πριν την ενεργειακή κρίση, λόγω της μειωμένης ζήτησης εξαιτίας της οικονομικής κρίσης και της πανδημίας, δημιούργησε τη ψευδαίσθηση και την αναιτιολόγητη βεβαιότητα ότι το αέριο θα αποτελέσει το οικονομικό καύσιμο για την ενεργειακή μετάβαση, για όσο καιρό απαιτείται για να αναπτυχθούν νέες τεχνολογίες που θα επέτρεπαν την πλήρη απεξάρτηση από αυτό. Πιστεύαμε δηλαδή ότι κάποιος θα παραμένει με βεβαιότητα διαθέσιμος μέχρις ότου η χρησιμότητά του μηδενιστεί. Και μάλιστα, πιστεύαμε ( στην Ευρώπη), ότι η διαθεσιμότητα αυτή θα εξασφαλιστεί χωρίς να ξοδευτούν χρήματα για την κάλυψη του κόστους ασφάλειας εφοδιασμού. Όταν οι Η.Π.Α. κατάλαβαν τους κινδύνους αυτούς, πήραν δύσκολες αποφάσεις, επένδυσαν και πλημμύρησαν την αγορά τους με shale gas.

Σε οικονομικούς όρους, η Ευρώπη τα τελευταία χρόνια κάνει «τζάμπα βόλτες» (free ride), προτιμώντας τις μυωπικά χαμηλές τιμές του Φυσικού Αερίου, χωρίς να λαμβάνει οποιαδήποτε μέτρο προστασίας και ασφάλισης, χωρίς να καταβάλει οποιοδήποτε «ασφάλιστρο» εφοδιασμού. Για παράδειγμα, ποια ακριβώς πιστεύουμε ότι θα ήταν η εξέλιξη εάν η Γερμανία, αντί να είχε προσδεθεί στη Ρωσία για φθηνό καύσιμο, τροφοδοτώντας την αλματώδη οικονομική ανάπτυξής της, είχε χτίσει σταδιακά τερματικούς σταθμούς υγροποιημένου αερίου, συμμετέχοντας στη μετατροπή του αερίου σε ένα πραγματικό παγκόσμιο προϊόν (global commodity), και δεν ψώνιζε όλο το αέριο της από την Ρωσία; Προφανώς, και εφόσον και η Γερμανία ήταν παρούσα και ενεργή στην παγκόσμια αγορά του LNG, όλα αυτά τα χρόνια θα είχαν κατασκευαστεί τόσο οι αναγκαίοι τερματικοί σταθμοί που θα εξυπηρετούσαν την Γερμανία όσο και οι ανάλογες υποδομές υγροποίησης αερίου στις παραγωγούς χώρες του κόσμου.

Το κόστος των υποδομών αυτών θα αντιστοιχούσε επι τοις ουσίας στο κόστος ασφάλειας εφοδιασμού. Η ουσιαστική διαφοροποίηση των προμηθευτών αερίου, κατά αναλογία της παγκόσμιας αγοράς πετρελαίου, προφανώς δεν θα απέτρεπε αλλά θα επέτρεπε αποτελεσματικότερους χειρισμούς στην τρέχουσα συγκυρία. Τα χρήματα που σήμερα δίδονται για να επιδοτήσουν την κατανάλωση (και τα οποία και ορθώς δίνονται) θα μπορούσαν να έχουν χρηματοδοτήσει την σταδιακή ανάπτυξη των υποδομών που θα επέτρεπαν την ουσιαστική διαφοροποίηση των πηγών προμήθειας φυσικού αερίου και τη μείωση της εξάρτησης από έναν μονοπωλιακό προμηθευτή.

Ξαναγυρνώντας στα του μοντέλου των ηλεκτρικών χονδρεμπορικών αγορών, συμπεραίνουμε ότι το μοντέλο μάλλον λειτούργησε με τον τρόπο που έπρεπε να λειτουργήσει από μικροοικονομικής πλευράς: «τιμώρησε» όλους αυτούς που πίστευαν ότι δικαιούνται επί μακρόν «δωρεάν γεύμα» (free lunch), δηλαδή πίστευαν ότι το κόστος της ασφάλειας εφοδιασμού καλύτερα είναι να το πληρώνει κάποιος άλλος!

Το μοντέλο χονδρεμπορικής αγοράς έχει δώσει τις τελευταίες δεκαετίες τα κατάλληλα σήματα και έχει δημιουργήσει τις συνθήκες για την είσοδο νέων κεφαλαίων, νέων παικτών και κυρίως για την αλματώδη βελτίωση της τεχνολογίας και του κόστους αυτής, χρηματοδοτώντας την καινοτομία, που θα επιτρέψει στο -κοντινό- μέλλον την πλήρη απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα και από τους προμηθευτές τους. Χωρίς την προσδοκία του ενδο-οριακού κέρδους (inframarginal profit) για ποιο λόγο κάποιος να προσπαθεί να αναπτύξει ανταγωνιστικότερες τεχνολογίες; Για να έχει το ίδιο περιθώριο κέρδους με κάποιον που δεν κάνει καμία προσπάθεια να βελτιωθεί;

Το μοντέλο εφαρμόζει τις βασικές αρχές της μικροοικονομικής θεωρίας, αλλά είναι σαφές, ότι λόγω των ιδιαζόντων χαρακτηριστικών του ηλεκτρισμού ως προϊόντος, και ιδίως της ανάγκης διασφάλισης του εφοδιασμού, η ρυθμιστική παρέμβαση είναι αναγκαία, ιδίως όταν δεν λειτουργούν οι κανόνες του ανταγωνισμού. Και προφανώς, εν καιρώ -υβριδικού -πολέμου, οι κανόνες του ανταγωνισμού δεν λειτουργούν, οι παίκτες δεν έχουν λογική συμπεριφορά (rational behavior), και βραχυχρόνια ρυθμιστικά μέτρα είναι απολύτως αναγκαία.

Το μοντέλο αυτό πράγματι θα χρειαστεί να τροποποιηθεί στο προσεχές μέλλον, όχι για τους λόγους που σχετίζονται με την «αστοχία» ή «αποτυχία» του, αλλά εκ του γεγονότος ότι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας παράγουν ηλεκτρική ενέργεια με μηδενικό μεταβλητό κόστος, με αποτέλεσμα η έννοια της οριακής τιμολόγησης να τροποποιείται, και οι αγορές θα πρέπει να διαμορφώσουν νέα προϊόντα που θα ισορροπούν όχι μόνο την ενέργεια αλλά και την ισχύ. Και βέβαια αυτή είναι και η μεγάλη πρόκληση για τα χρηματιστήρια ενέργειας που θα πρέπει να δείξουν το δρόμο, δημιουργώντας το κατάλληλο χώρο (market place) για να διαπραγματεύονται τα προϊόντα αυτά.

Προτάσεις για την κατάργηση της χονδρεμπορικής αγοράς, την κατάργηση των ενεργειακών χρηματιστηρίων, την επανάκαμψη στον κεντρικό σχεδιασμό αποτελούν αντιδράσεις αμηχανίας, προτείνουν τη δήμευση (confiscation) των ωφελειών της καινοτομίας, ωσάν αυτή να είναι αυτοφυής, και βασίζονται στη λογική: «εφόσον δεν καταλαβαίνω τους κανόνες του παιχνιδιού, απλώς τους αλλάζω».

Μίλτος Ασλάνογλου
Ενεργειακός Σύμβουλος

Πρώτη δημοσίευση στον Οικονομικό Ταχυδρόμο