Μια δεύτερη προεδρία Τραμπ, λοιπόν, αυξάνει περαιτέρω τον επείγοντα χαρακτήρα της πολιτικής ατζέντας της Ευρώπης, ώστε να σταματήσει η Ευρώπη να μένει πίσω. Η πίεση, μάλιστα, στην επερχόμενη Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το κοινοβούλιο της ΕΕ είναι τεράστια.

Ηλεκτροσόκ για τους Ευρωπαίους η εκλογή Τραμπ

Υπό αυτά τα δεδομένα, η UBS εντοπίζει εννέα κρίσιμους τομείς μεταρρυθμίσεων της πολιτικής της ΕΕ που μπορεί να οδηγήσουν σε πιθανή μελλοντική επιτυχία. Μάλιστα, εκτιμά ότι οι ωφελημένοι κλάδοι αυτών των μεταρρυθμίσεων είναι εκείνοι των χρηματοοικονομικών και κεφαλαιουχικών αγαθών, της ενέργειας, της αεροδιαστημικής και της άμυνας.

Οι προτεραιότητες

Η UBS εκτιμά ότι η ΕΕ πρέπει να εστιάσει σε εννέα τομείς προτεραιότητας

Ενίσχυση της παραγωγικότητας, της καινοτομίας και της ανταγωνιστικότητας της ΕΕ (δηλαδή η έκθεση Draghi),

Επιτάχυνση της Ευρωπαϊκής Τραπεζικής Ένωσης,

Επιτάχυνση της Ένωσης Κεφαλαιαγορών,

Διεύρυνση της ΕΕ,

Βελτίωση του προϋπολογισμού της ΕΕ,

Ενίσχυση της αμυντικής πολιτικής της ΕΕ,

Αποκατάσταση της στρατηγικής αυτονομίας της ΕΕ,

Ενίσχυση της μεταναστευτικής πολιτικής της ΕΕ και

Βελτίωση της ενεργειακής πολιτικής της ΕΕ και της Πράσινης Συμφωνίας.

Η UBS βέβαια αναγνωρίζει ότι η πρόοδος δεν θα είναι εύκολη Οι περισσότεροι από αυτούς τους τομείς πολιτικής δεν είναι νέοι.

Ορισμένες (π.χ. η διεύρυνση της ΕΕ και ο προϋπολογισμός της ΕΕ) βρίσκονται στην ατζέντα της ΕΕ σε τακτά χρονικά διαστήματα, αλλά είναι πιθανό να γίνουν πιο δύσκολες οι συμφωνίες στο μέλλον. Ορισμένες προκλήσεις (άμυνα της ΕΕ και στρατηγική αυτονομία) είναι σχετικά νέες και απαιτούν νέες κατευθύνσεις.

Η επίτευξη προόδου θα απαιτήσει ηγεσία, καλή θέληση και προθυμία για συμβιβασμούς μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ. Με άλλα λόγια, η πρόοδος θα είναι δύσκολη.

Η UBS πιστεύει ότι ο Stoxx 600 θα μπορούσε να πετύχει 60% ανοδική πορεία εάν οι πολιτικές της ΕΕ κλείσουν το χάσμα παραγωγικότητας και καινοτομίας με τις ΗΠΑ, φέρνοντας τις ευρωπαϊκές αποτιμήσεις πιο κοντά σε αυτές των ΗΠΑ, ενώ μπορεί να επιτευχθεί η ευθυγράμμιση της τάσης ανάπτυξης με τις ΗΠΑ.

Αναλυτικά οι συστάσεις της UBS

Ενίσχυση της παραγωγικότητας, της καινοτομίας και της ανταγωνιστικότητας

Τον Σεπτέμβριο, ο Μάριο Ντράγκι παρουσίασε μια έκθεση 400 σελίδων σχετικά με τον τρόπο αναβίωσης της ευρωπαϊκής καινοτομίας, παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας και αντιμετώπισης του αυξανόμενου διεθνούς χάσματος, ιδιαίτερα έναντι των ΗΠΑ.

Ο Ντράγκι κάλεσε την ΕΕ να επαναβαθμονομήσει και να ενισχύσει τις βιομηχανικές, ανταγωνιστικές και εμπορικές πολιτικές της και να τις εδραιώσει στο πλαίσιο μιας συνολικής στρατηγικής της ΕΕ. 

Προτείνει ένα σημαντικό επενδυτικό πρόγραμμα της ΕΕ, εν μέρει υποστηριζόμενο από νέο χρέος της ΕΕ και πλαισιωμένο από μεταρρυθμίσεις διακυβέρνησης της ΕΕ με στόχο τη μείωση του ρυθμιστικού φόρτου για τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις.

Η έκθεση του Ντράγκι περιέχει συστάσεις για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας σε κρίσιμους τομείς όπως η ενέργεια, οι κρίσιμες πρώτες ύλες, η ψηφιοποίηση και οι προηγμένες τεχνολογίες, οι ενεργοβόρες βιομηχανίες, οι καθαρές τεχνολογίες, οι βιομηχανίες αυτοματισμών, η άμυνα, το διάστημα, τα φαρμακευτικά προϊόντα και οι μεταφορές.

Λίγους μήνες νωρίτερα, ο Ενρίκο Λέτα είχε παρουσιάσει μια λεπτομερή έκθεση σχετικά με τον τρόπο ενίσχυσης της ενιαίας αγοράς της ΕΕ, δηλαδή μιας κοινής αγοράς αγαθών, υπηρεσιών, ανθρώπων και κεφαλαίων σε ολόκληρη την ΕΕ-27. Αν και θεωρείται ευρέως ως μεγάλη επιτυχία, η ενιαία αγορά της ΕΕ παρέμεινε ημιτελής.

Ο Λέτα πρότεινε: (α) την ενίσχυση της ενιαίας αγοράς χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, ενέργειας, ηλεκτρονικών επικοινωνιών, άμυνας, υγείας και μεταφορών, β) την προώθηση της ενιαίας αγοράς υπηρεσιών με την άρση των ρυθμιστικών και διοικητικών εμποδίων στις διασυνοριακές συναλλαγές, γ) τη δημιουργία ενός καλύτερου οικοσυστήματος της ΕΕ για την έρευνα, την καινοτομία και την εκπαίδευση, (δ) την εναρμόνιση των επιχειρηματικών κωδίκων και της φορολογικής νομοθεσίας και (ε) τον επαναπροσανατολισμό της πολιτικής ανταγωνισμού της ΕΕ από τις εθνικές αγορές στη μεγαλύτερη αγορά της ΕΕ.

Μαζί, οι εκθέσεις Ντράγκι και Λέτα συνδυάζουν την πιο ολοκληρωμένη περιγραφή των διαρθρωτικών αδυναμιών της ΕΕ με λεπτομερείς συστάσεις για το πώς να αναζωογονηθεί η έλλειψη οικονομικού δυναμισμού της ΕΕ.

Ευρωπαϊκή Τραπεζική Ένωση

Στις 29 Ιουνίου 2012, στο αποκορύφωμα της κρίσης δημόσιου χρέους της Ευρωζώνης, οι ηγέτες της ΕΕ δεσμεύτηκαν να «σπάσουν τον φαύλο κύκλο μεταξύ τραπεζών και κρατών», σηματοδοτώντας έτσι την εκκίνηση για την τραπεζική ένωση.

Περίπου 13 χρόνια αργότερα, το έργο έχει προχωρήσει πολύ: μεγάλη ευθύνη για την τραπεζική πολιτική έχει μεταφερθεί από τις χώρες της ΕΕ στο επίπεδο της ΕΕ και έχει δημιουργηθεί μια νέα θεσμική αρχιτεκτονική. Στην τραπεζική ένωση συμμετέχουν 21 χώρες – οι 20 χώρες της Ευρωζώνης και η Βουλγαρία. Ωστόσο, μετά την σημαντική πρόοδο τα πρώτα χρόνια, τα πράγματα κινήθηκαν αργά από το 2017. 

Συνολικά, η τραπεζική ένωση δεν έχει ολοκληρωθεί: Η οικονομική αλληλεξάρτηση μεταξύ τραπεζών και κρατών δεν έχει σπάσει και η πανευρωπαϊκή ασφάλιση καταθέσεων δεν έχει εφαρμοστεί. Οι σιωπηρές κρατικές εγγυήσεις για τις τράπεζες δεν έχουν αφαιρεθεί. Δεν υπάρχουν ακόμη ίσοι όροι ανταγωνισμού για τις τραπεζικές υπηρεσίες σε ολόκληρη την Ευρώπη και οι τράπεζες αντιμετωπίζουν σημαντικά εμπόδια στις αποτελεσματικές διασυνοριακές συναλλαγές.

Ένωση Κεφαλαιαγορών (CMU)

Η δημιουργία μιας Ένωσης Κεφαλαιαγορών – μιας ενιαίας αγοράς για όλα τα είδη κεφαλαίων (όχι μόνο τις τραπεζικές πιστώσεις) – προτάθηκε για πρώτη φορά το 2014. Η δημιουργία μιας ολοκληρωμένης CMU απαιτεί ακόμη μεγαλύτερη νομική και ρυθμιστική εναρμόνιση από την Τραπεζική Ένωση, σε πολλούς τομείς υψηλής τεχνικής φύσης.

Τα τελευταία 10 χρόνια, η πρόοδος ήταν πολλών ταχυτήτων, συχνά βαλτωμένη από εθνικά συμφέροντα. Έχει επιτευχθεί μεγάλη εναρμόνιση στη δημοσιονομική ρύθμιση.

Ωστόσο, εκτός τραπεζών, η εποπτική ολοκλήρωση έχει σημειώσει μικρή πρόοδο, ενώ πολύ μικρή σύγκλιση έχει επιτευχθεί σε κρίσιμης σημασίας νομοθεσία που σχετίζεται με την αφερεγγυότητα, τη φορολογία, τη χρηματοδότηση στέγασης και τις συντάξεις.

Στη σύνοδο κορυφής της ΕΕ τον Απρίλιο του 2024, οι προσπάθειες να δοθεί νέα ώθηση στη CMU περιορίστηκαν σε έναν συμβιβασμό, σύμφωνα με τον οποίο η νέα Επιτροπή της ΕΕ θα επανέλθει στο σχέδιο.

Διεύρυνση της ΕΕ

Η διεύρυνση της ΕΕ, η διαδικασία επέκτασης της από έξι αρχικά σε 27 μέλη σήμερα, υπήρξε αναμφισβήτητα μία από τις μεγαλύτερες επιτυχίες της ΕΕ. Μετά τους τελευταίους γύρους διεύρυνσης (2004, 2007, 2013), η ΕΕ υπέστη μια περίοδο «κόπωσης από τη διεύρυνση», αλλά για γεωπολιτικούς λόγους (κυρίως τον πόλεμο της Ουκρανίας) η διαδικασία διεύρυνσης αναζωπυρώθηκε.

Η ΕΕ θεωρεί στρατηγική αναγκαιότητα να παράσχει στις υποψήφιες χώρες οικονομική και πολιτική σταθερότητα διασφαλίζοντας παράλληλα τον δυτικό τους προσανατολισμό. Αυτή τη στιγμή, εννέα χώρες είναι επισήμως υποψήφιες για ένταξη: η Αλβανία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Βόρεια Μακεδονία, το Μαυροβούνιο και η Σερβία, η Ουκρανία, η Γεωργία, η Μολδαβία και η Τουρκία.

Για να ενταχθούν στην ΕΕ, οι υποψήφιες χώρες πρέπει να πληρούν τα (πολιτικά, οικονομικά και νομικά-θεσμικά) κριτήρια της Κοπεγχάγης, αλλά η πρόοδος ήταν γενικά αργή τα τελευταία χρόνια. Οι διμερείς διαφορές και οι εδαφικές συγκρούσεις αποτέλεσαν επίσης εμπόδιο.

Είναι σημαντικό ότι η διεύρυνση της ΕΕ δεν αποτελεί πρόκληση μόνο για τις υποψήφιες χώρες, αλλά και για την ίδια την ΕΕ, ιδίως όσον αφορά τον προϋπολογισμό της ΕΕ, τη λήψη αποφάσεων και την πρόκληση του τρόπου αποτροπής της «δημοκρατικής οπισθοδρόμησης» στα κράτη μέλη.

Το χρονοδιάγραμμα για τη μελλοντική διεύρυνση είναι ασαφές. Έτσι, μια αργή και παρατεταμένη διαδικασία φαίνεται πιθανή.

Προσαρμογή του προϋπολογισμού της ΕΕ για το μέλλον

Ο προϋπολογισμός της ΕΕ έχει συχνά επικριθεί ως περίπλοκος και αδιαφανής. Δεδομένων των αυξανόμενων προκλήσεων που αντιμετωπίζει η ΕΕ – όπως η άμυνα, η κλιματική αλλαγή, η Ουκρανία και η διεύρυνση της ΕΕ – ο προϋπολογισμός της ΕΕ θεωρείται επίσης ευρέως πολύ μικρός, στο 1-2% του ΑΕΠ της ΕΕ ετησίως.

Ο σχεδιασμός για τον προϋπολογισμό 2028-34 θα ξεκινήσει το επόμενο έτος και θα απαιτήσει μια ουσιαστική συζήτηση σχετικά με το μέγεθος, τη δομή και τις προτεραιότητες του προϋπολογισμού. Η Επιτροπή έχει ήδη υποβάλει προτάσεις για τον τρόπο ενίσχυσης των εσόδων της ΕΕ. 

Η χρηματοδότηση έργων της ΕΕ μέσω κοινής έκδοσης χρέους θα παραμείνει επίσης μια επιλογή, αλλά οι νομικές απαιτήσεις είναι δυσκίνητες και τα πολιτικά εμπόδια υψηλά.

Κατά την άποψη της UBS, μια μέρα θα μπορούσε να υπάρξει πολιτική υποστήριξη για ένα ταμείο ανάκαμψης NGEU 2.0, για τη χρηματοδότηση της ανοικοδόμησης της Ουκρανίας με ταυτόχρονη ενίσχυση των αμυντικών δυνατοτήτων της ΕΕ.

Αμυντική πολιτική της ΕΕ

Η ιστορία της πολιτικής ασφάλειας και άμυνας της ΕΕ χρονολογείται από τα τέλη της δεκαετίας του 1940, αλλά οι προσπάθειες της ΕΕ να βελτιώσει τις στρατιωτικές της δυνατότητες έχουν αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, δεδομένου του πολέμου στην Ουκρανία και των ενδείξεων πιθανής μείωσης της στρατιωτικής εμπλοκής των ΗΠΑ στην Ευρώπη.

Ως αποτέλεσμα, τα ευρωπαϊκά κράτη έχουν αυξήσει σημαντικά τις στρατιωτικές τους δαπάνες και η ΕΕ έχει αναλάβει σημαντικές πρωτοβουλίες για την ενσωμάτωση της αμυντικής δραστηριότητας των κρατών μελών.

Ωστόσο, η πρόοδος ήταν δύσκολη, για πολιτικούς, οικονομικούς και υλικοτεχνικούς λόγους, και οι στρατιωτικές δυνατότητες της ΕΕ δεν έχουν αλλάξει ριζικά.

Στο μέλλον, βασικές προκλήσεις θα είναι η κινητοποίηση επαρκών πόρων για στρατιωτικές δαπάνες και ο συμβιβασμός των εθνικών συμφερόντων ώστε να καταστεί δυνατή η αποτελεσματική συγκέντρωση στρατιωτικών δυνατοτήτων σε επίπεδο ΕΕ.

Στρατηγική αυτονομία της ΕΕ

Η έννοια της «στρατηγικής αυτονομίας» βρίσκεται στη συζήτηση για την πολιτική της ΕΕ, κυρίως ως αποτέλεσμα της πανδημίας του Covid, των γεωπολιτικών αλλαγών και της ψηφιακής και ενεργειακής μετάβασης.

Ακόμη και σήμερα, ο ορισμός της στρατηγικής αυτονομίας της ΕΕ είναι προσωρινός και εκλεκτικός, αντί να είναι σύντομος και απότομος. Οποιαδήποτε προσπάθεια να λειτουργήσει η ατζέντα της ΕΕ για στρατηγική αυτονομία θα αντιμετωπίσει τα ερωτήματα: Πόση στρατηγική αυτονομία είναι επιθυμητή; Ποιο πρέπει να είναι το επίκεντρο; Και τι κόστος είναι αποδεκτό;

Η πρώτη συνολική προσπάθεια καθορισμού μιας ατζέντας για στρατηγική αυτονομία έγινε από την κυβέρνηση της Ισπανίας, η οποία ανέλαβε την προεδρία της ΕΕ το δεύτερο εξάμηνο του 2023, εστιάζοντας σε εννέα τομείς.

Κατά τα επόμενα χρόνια, οι ηγέτες της ΕΕ θα πρέπει να περιορίσουν περαιτέρω τους τομείς προτεραιότητας, με έντονο βλέμμα στο κόστος και τα οφέλη και τις συμβιβασμούς.

Μεταναστευτική πολιτική της ΕΕ

Την τελευταία δεκαετία, κανένα άλλο ζήτημα δεν διχάζει την ΕΕ τόσο πολύ όσο η μετανάστευση. Πολύ μεγαλύτερος αριθμός προσφύγων και αιτούντων άσυλο έχει προκαλέσει προστριβές μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ (και των Βρυξελλών) και έχει ενισχύσει την υποστήριξη των δεξιών κομμάτων σε ολόκληρη την ΕΕ. 

Αυτό συμβαίνει παρά το γεγονός ότι η Ευρώπη αντιμετωπίζει δυσμενή δημογραφικά στοιχεία και αναμφισβήτητα χρειάζεται τη μετανάστευση. Ο πληθυσμός σε ηλικία εργασίας της ΕΕ αναμένεται να μειωθεί κατά 17% τα επόμενα 15 χρόνια, με σημαντικές συνέπειες για την ανάπτυξη, την παραγωγικότητα και τα δημόσια οικονομικά.

Η μεταναστευτική πολιτική της ΕΕ επικεντρώνεται σε έξι τομείς: προσέλκυση δεξιοτήτων και ταλέντων, και ειδικότερα εργαζομένων υψηλής ειδίκευσης, επανεγκατάσταση προσφύγων, διαχείριση άλλων ροών νόμιμης μετανάστευσης (π.χ. φοιτητές, εποχικά εργαζόμενοι), αντιμετώπιση των αιτούντων άσυλο και πολιτικές επιστροφής με τρίτες χώρες. Από τη «μεταναστευτική κρίση» του 2015/16, η διαχείριση της ροής των αιτούντων άσυλο και των παράνομων μεταναστών αποτελεί προτεραιότητα.

Εν τω μεταξύ, πολλοί κανονισμοί και διαδικασίες έχουν ενοποιηθεί σε ολόκληρη την ΕΕ, αλλά εξακολουθούν να υπάρχουν σημαντικές προκλήσεις σχετικά με την εφαρμογή, κυρίως λόγω της πολιτικής αντίστασης σε ορισμένα κράτη μέλη.

Ως εκ τούτου, μια αποτελεσματική και καλά συντονισμένη πανευρωπαϊκή προσέγγιση για τη μετανάστευση παραμένει σε εξέλιξη – σε μια εποχή που οι γεωπολιτικές τριβές και η κλιματική αλλαγή υποδηλώνουν ότι η μεταναστευτική πίεση δεν θα μειωθεί, αλλά μάλλον θα αυξηθεί περαιτέρω στο μέλλον.

Ένας από τους κινδύνους που βλέπει η UBS είναι ότι, εν μέσω της εστίασης στους πρόσφυγες και τους αιτούντες άσυλο, η ΕΕ δεν αφιερώνει επαρκή προσοχή στην προσέλκυση διεθνών ταλέντων.

Η ενεργειακή πολιτική και η Πράσινη Συμφωνία της ΕΕ

Μεταξύ των προκλήσεων της Ευρώπης στην ενεργειακή πολιτική, ξεχωρίζουν δύο: Πρώτον, όπως αναφέρθηκε πρόσφατα από τον Μάριο Ντράγκι, το ενεργειακό κόστος στην Ευρώπη είναι πολύ υψηλό σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα, γεγονός που θεωρείται σημαντική πηγή του χάσματος ανταγωνιστικότητας της Ευρώπης έναντι άλλων περιοχών του κόσμου. Αυτό το πρόβλημα έχει γίνει ακόμη χειρότερο μετά την ενεργειακή κρίση που προκλήθηκε από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία.

Δεύτερον, η ΕΕ έχει μεγάλες φιλοδοξίες να είναι παγκόσμιος ηγέτης στη μετάβαση σε πιο βιώσιμα ενεργειακά συστήματα. Με την Πράσινη Συμφωνία της, η ΕΕ στοχεύει να γίνει η πρώτη κλιματικά ουδέτερη ήπειρος έως το 2050.

Ωστόσο, οι πράσινες πολιτικές της ΕΕ έχουν συχνά επικριθεί ως υπερβολικά γραφειοκρατικές και δαπανηρές για τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά.