Τα τελευταία χρόνια η Ρωσία για να προωθήσει τα συμφέροντά της στην Αφρική συνδύασε την επίσημη διπλωματία με ένα μείγμα γκανγκστερισμού και αποικιοκρατικών επιχειρήσεων. Οι επιχειρήσεις της Βάγκνερ στην ΚΑΔ χρησίμευσαν ως πρότυπο για το δεύτερο μέρος αυτής της επιχείρησης, η οποία υπήρξε πιο καρποφόρα σε εύθραυστα μέρη. Ο τρόπος με τον οποίο εξελίχθηκε η ομάδα τους τελευταίους μήνες δείχνει πώς αυτή η προσέγγιση άλλαξε από το καλοκαίρι του 2023, όταν ο Yevgeny Prigozhin, ο ιδρυτής ολιγάρχης της Βάγκνερ, σκοτώθηκε λίγες εβδομάδες αφότου οργάνωσε μια αποτυχημένη ανταρσία κατά του κ. Putin. Αν και οι δραστηριότητες της ομάδας έχουν τεθεί υπό τον στενό έλεγχο του ρωσικού κράτους, συνεχίζει να διατηρεί την παρουσία της στην ήπειρο. Ωστόσο, χωρίς μεγάλες αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας της, είναι απίθανο να επεκταθεί περαιτέρω.

Η Βάγκνερ έφτασε για πρώτη φορά στην ΚΑΔ το 2018. Με την αθόρυβη υποστήριξη του ρωσικού κράτους (το οποίο δημοσίως αρνήθηκε οποιαδήποτε ανάμειξη με την ομάδα), οι μισθοφόροι του Prigozhin προσέφεραν προστασία στην κυβέρνηση του Faustin-Archange Touadéra, προέδρου της ΚΑΔ. Τον Ιανουάριο του 2021 βοήθησαν να ηττηθεί ένας συνασπισμός ανταρτών που αμφισβητούσε την επανεκλογή του κ. Touadéra. «Έσωσαν τη δημοκρατία μας», υποστηρίζει ο Fidèle Gouandjika, σύμβουλος του προέδρου. Σε αντάλλαγμα, η Βάγκνερ απέκτησε πρόσβαση στα πιο προσοδοφόρα ορυχεία χρυσού και διαμαντιών της χώρας. Η Ρωσία αντικατέστησε τη Γαλλία, την πρώην αποικιοκρατική δύναμη, ως η σημαντικότερη ξένη σύμμαχος της ΚΑΔ.

Η προσέγγιση επαναλήφθηκε σε όλη την ήπειρο. Μέχρι το 2023 η Βάγκνερ ήταν παρούσα σε περίπου δώδεκα άλλες αφρικανικές χώρες, ιδίως στο Μάλι, τη Λιβύη και το Σουδάν. Οι αναφορές για φρικτές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που φέρονται να διέπραξαν μαχητές της Βάγκνερ σε όλη την Αφρική δεν κατόρθωσαν να μειώσουν την επιρροή της.

Τα γεγονότα του περασμένου καλοκαιριού έθεσαν για λίγο υπό αμφισβήτηση το μοντέλο Βάγκνερ και, κατ’ επέκταση, ολόκληρη τη στρατηγική της Ρωσίας για την Αφρική. Μετά την εξέγερση του Prigozhin, ο κ. Putin επιδίωξε μεγαλύτερο έλεγχο σε μια επιχείρηση που προηγουμένως είχε ευδοκιμήσει εν μέσω της εύλογης άρνησης. Το ρωσικό κράτος επενέβη, διαλύοντας το χαρτοφυλάκιο των συμφερόντων του στασιαστή στον τομέα της ασφάλειας, των επιχειρήσεων και των μέσων ενημέρωσης. Αρκετές εκατοντάδες στελέχη της Βάγκνερ, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων ηγετών, αποσύρθηκαν από την ΚΑΔ. Μέχρι το τέλος του 2023 ο κλάδος της Βάγκνερ στην Αφρική είχε αντικατασταθεί επίσημα από το  Αφρικανικό Σώμα, έναν νέο οργανισμό-ομπρέλα για πολλαπλές οιονεί κρατικές εκστρατευτικές δυνάμεις υπό το υπουργείο Άμυνας της Ρωσίας.

Ωστόσο, οι πρακτικές συνέπειες της αναδιάρθρωσης υπήρξαν περιορισμένες. Κατά κάποιον τρόπο φαίνεται ότι περισσότερο ανύψωσαν το κύρος της ομάδας, παρά το έβλαψαν. Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στην ΚΑΔ, όπου η Βάγκνερ συνεχίζει να λειτουργεί με το δικό της εμπορικό σήμα. Οι δυτικές προσπάθειες να εκτοπιστούν οι 1.500-2.000 στρατιώτες της Βάγκνερ που είναι διασκορπισμένοι στην ύπαιθρο δεν καρποφόρησαν. Η κυβέρνηση απέρριψε μια προσφορά εναλλακτικής βοήθειας για την ασφάλεια από μια αμερικανική ιδιωτική εταιρεία ασφαλείας. Δυτικοί διπλωμάτες διαμαρτύρονται ότι οι ηγέτες της Βάγκνερ εξακολουθούν να έχουν απεριόριστη πρόσβαση στον κ. Touadéra, παρά την πρόσφατη προσέγγιση μεταξύ της ΚΑΔ και της Γαλλίας. Στην πρωτεύουσα Μπανγκούι τα ξενοδοχεία και τα εμπορικά κέντρα φρουρούνται από εύσωμους Ρώσους άνδρες, με τα πρόσωπά τους καλυμμένα με μπαλακλάβες. Στο κέντρο της πόλης έχει ανεγερθεί μνημείο αφιερωμένο στους στρατιώτες της Βάγκνερ που σκοτώθηκαν προσφέροντας τις υπηρεσίες τους στη χώρα.

Αν μη τι άλλο, η Βάγκνερ συνέχισε να επεκτείνει τις δραστηριότητές της στην ΚΑΔ. Οι μισθοφόροι της φέρονται να αναπτύσσουν μια βάση που, έως το 2030, προορίζεται να φιλοξενήσει 10.000 στρατιώτες και να χρησιμεύσει ως κόμβος για τις ρωσικές στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Αφρική. Σε αντίθεση με τον προηγούμενο ρόλο τους ως σκιώδεις δυνάμεις που διατηρούνται σε απόσταση, αλλά υπό τον έλεγχο του ρωσικού κράτους, οι μαχητές της Βάγκνερ έχουν επίσης αναλάβει νέους οιονεί διπλωματικούς ρόλους. Λέγεται ότι συμμετείχαν στις διαπραγματεύσεις για την επαναλειτουργία του δρόμου προς το γειτονικό Τσαντ και ότι συνέβαλαν στη δημιουργία μιας κοινής δύναμης για την περιπολία των κοινών συνόρων. «Είναι σαν μια δεύτερη ζωή γι’ αυτήν τη δύναμη», λέει ο Jedrzej Czerep του Πολωνικού Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων.

Πέρα από την ΚΑΔ, το ιστορικό της ομάδας είναι πιο αποσπασματικό. Στο Μάλι και τη Λιβύη οι πρώην άνδρες της Βάγκνερ έχουν ενισχυθεί από μαχητές άλλων παραστρατιωτικών μονάδων που υπάγονται στο Αφρικανικό Σώμα, ορισμένοι από τους οποίους έχουν πρόσφατη εμπειρία μάχης στην Ουκρανία. Μικρά αποσπάσματα Ρώσων μισθοφόρων, που πιθανώς υποστηρίζονται από αποσπάσματα του επίσημου ρωσικού στρατού, έχουν σταλεί στην Μπουρκίνα Φάσο και τον Νίγηρα, τους γείτονες του Μάλι στη χρόνια ασταθή περιοχή του Σαχέλ.

Ωστόσο, η Βάγκνερ και οι διάδοχοί της διαπίστωσαν ότι η καταπολέμηση των εξεγέρσεων στο Σαχέλ είναι πολύ πιο δύσκολη απ’ ό,τι στην ΚΑΔ. Τον περασμένο Νοέμβριο πέτυχαν μια σημαντική συμβολική νίκη, βοηθώντας τον στρατό του Μάλι να καταλάβει το προπύργιο των ανταρτών στο Κιντάλ.

Πιο πρόσφατα αντιμετώπισαν πλήγματα, συμπεριλαμβανομένης μιας μεγάλης ήττας κοντά στα σύνορα με την Αλγερία τον Ιούλιο, κατά την οποία έχασαν τη ζωή τους δεκάδες μαχητές της Βάγκνερ. Εν τω μεταξύ, οι προσπάθειες για την απόκτηση μεριδίων στον τομέα των ορυκτών πόρων του Μάλι σημείωσαν επίσης λιγότερη πρόοδο απ’ ό,τι θα ήθελαν. Σύμφωνα με το Sentry, ένα ανεξάρτητο ερευνητικό όργανο, κανένα από τα μεγάλα ή μικρότερα ορυχεία χρυσού της χώρας δεν βρίσκεται ακόμη σε ρωσικά χέρια.

Αυτός μπορεί να είναι κι ένας λόγος για τον οποίο το ρωσικό κράτος δοκιμάζει διαφορετικές προσεγγίσεις για την επιδίωξη των οικονομικών του συμφερόντων. Ενώ ο Prigozhin ήταν σε θέση να ρισκάρει τη δική του περιουσία στην ΚΑΔ σε επιχειρηματικά εγχειρήματα που κυμαίνονταν από την εξόρυξη διαμαντιών μέχρι την παρασκευή μπίρας, τον τελευταίο καιρό η Βάγκνερ και οι διάδοχοί της περιορίζονται περισσότερο από το Κρεμλίνο.

Όπως υποστηρίζει ο Samuel Ramani, συγγραφέας του βιβλίου «Russia in Africa», μετά τον θάνατο του ολιγάρχη η Ρωσία έχει γίνει, ως θέση, «λιγότερο συναλλακτική και περισσότερο στρατηγική» στις επενδύσεις της στην περιοχή. Τον Σεπτέμβριο η ρωσική διαστημική υπηρεσία υπέγραψε συμφωνία με το Μάλι, την Μπουρκίνα Φάσο και τον Νίγηρα για την εγκατάσταση δορυφόρων τηλεπικοινωνιών και τηλεανίχνευσης πάνω από τα εδάφη τους. Πέρυσι η κρατική πυρηνική εταιρεία της Ρωσίας υπέγραψε προκαταρκτική συμφωνία για την κατασκευή σταθμού παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Μπουρκίνα Φάσο. Φέρεται επίσης να κατασκευάζει ένα μεγάλο ηλιακό εργοστάσιο στο Μάλι και να αναζητεί τα δικαιώματα ενός γιγαντιαίου ορυχείου ουρανίου στον Νίγηρα.

Όλα αυτά παραπέμπουν σε ένα μεγαλύτερο στρατηγικό δίλημμα. Από τις πρώτες ημέρες της εισόδου του Prigozhin στην ΚΑΔ, το μοντέλο Βάγκνερ προσέφερε στο Κρεμλίνο ένα φθηνό, υψηλού αντίκτυπου μέσο για την προώθηση της ρωσικής επιρροής στην Αφρική. Όμως η ΚΑΔ ήταν, κατά κάποιον τρόπο, η εξαίρεση. Η χούντα του Μάλι αποδείχθηκε πιο απρόθυμη από τον κ. Touadéra να επιτρέψει στους Ρώσους μισθοφόρους να αποκτήσουν πρόσβαση στα ορυχεία της. Η χούντα της Μπουρκίνα Φάσο, μέχρι να αντικατασταθεί η Βάγκνερ από το Αφρικανικό Σώμα, απέφυγε να καλωσορίσει τα ρωσικά στρατεύματα. Άλλες αφρικανικές κυβερνήσεις μοιράζονται παρόμοιες ανησυχίες. Με τον επίσημο στρατό της Ρωσίας δεσμευμένο στην Ουκρανία, υπάρχουν όρια στο πόσο το Κρεμλίνο μπορεί να τις καθησυχάσει.

Περαιτέρω επέκταση στην Αφρική θα απαιτούσε πιθανώς ακόμα μεγαλύτερη εμπλοκή του ρωσικού κράτους από πάνω προς τα κάτω. Αυτό, μακροπρόθεσμα, θα μπορούσε να υπονομεύσει ακόμα περισσότερο την ίδια τη συμφωνία ανεξαρτησίας που, αρχικά, φάνηκε να προσφέρει πολλά οφέλη στο Κρεμλίνο.

Πηγή: The Economist