Από το Marx ως το Soros

Καθημερινή Στήλη με άρθρα για την παγκόσμια οικονομία

Επικοινωνήστε μαζί μας

00:01 - 23/06/22

Όπως έγραψε σε άρθρο του στην προσωπική του στήλη στους New York Times ο βραβευμένος οικονομολόγος Πολ Κρούγκμαν. Τα επιτόκια ανεβαίνουν. Οι μετοχές, και ιδιαίτερα εκείνες του τεχνολογικού κλάδου, όπως η Tesla, βρίσκονται σε πτώση, την ίδια ώρα που ενώ η κατάρρευση των κρυπτονομισμάτων ήταν πραγματικά επικών διαστάσεων.

Τι συμβαίνει λοιπόν; 

Όπως γράφει ο Π. Κρούγκμαν, πολλοί κάνουν λόγο για ένα ακραίο αφήγημα, το οποίο έχει ως εξής: Κατά τα τελευταία δέκα – ίσως και 20 – χρόνια, η Fed έχει κρατήσει τα επιτόκια σε τεχνητά χαμηλά επίπεδα. Αυτά τα χαμηλά επιτόκια δημιούργησαν «φούσκες» παντού, ενώ οι επενδυτές έψαχναν απεγνωσμένα για κάτι που θα απέφερε ένα αξιοπρεπές ποσοστό απόδοσης. Και τώρα, η εποχή του φθηνού χρήματος τελείωσε, και τίποτα δεν θα είναι πια το ίδιο. 

Σύμφωνα με τον Κρούγκμαν, στο αφήγημα αυτό όλα συνδέονται μεταξύ τους και αυτό είναι που το κάνει δημοφιλές. Ωστόσο, όπως τονίζει, τα επιτόκια δεν ήταν σε τεχνητά χαμηλά επίπεδα και δεν προκάλεσαν τις «φούσκες», ενώ η εποχή του φθηνού χρήματος κατά πάσα πιθανότητα δεν έχει φτάσει στο τέλος της. 

Ας ξεκινήσουμε από τα επιτόκια. Το παρακάτω γράφημα δείχνει το πραγματικό επιτόκιο – δηλαδή το επιτόκιο μείον το αναμενόμενο ποσοστό πληθωρισμού – στα 10ετή κρατικά ομόλογα των Ηνωμένων Πολιτειών από τη δεκαετία του 1960. (Ο Κρούγκμαν σημειώνει ότι χρησιμοποίησε τα μέσα επίπεδα του πληθωρισμού, εξαιρώντας τις τιμές τροφίμων και Ενέργειας, κατά τα προηγούμενα τρία χρόνια ώστε να υπολογίσει τον αναμενόμενο πληθωρισμό, κάτι που – όπως αναφέρει – είναι επαρκές για τους τρέχοντες σκοπούς). Υπήρξε όντως μια τεράστια μείωση στα πραγματικά επιτόκια μετά το 2000.

Ήταν όμως «τεχνητή» η πτώση; Και τι θα σήμαινε αυτό; 

Τα βραχυπρόθεσμα επιτόκια καθορίζονται από τη Federal Reserve και τα μακροπρόθεσμα επιτόκια αντανακλούν τα αναμενόμενα μελλοντικά βραχυπρόθεσμα επιτόκια. 

Δεν υπάρχουν επιτόκια που δεν επηρεάζονται από την εκάστοτε πολιτική. Υπάρχει, ωστόσο, κάτι που οι οικονομολόγοι αποκαλούν εδώ και καιρό «φυσικό επιτόκιο»: το επιτόκιο δηλαδή που συνάδει με τη σταθερότητα των τιμών και που δεν είναι ούτε αρκετά υψηλό ώστε να προκαλέσει ύφεση αλλά ούτε και αρκετά χαμηλό για να προκαλέσει υπερβολικό πληθωρισμό.

Άρα, συνεχίζει ο Κρούγκμαν, μήπως ο ισχυρισμός είναι ότι η Fed καθόριζε σταθερά το επιτόκιο κάτω από αυτό το φυσικό επιτόκιο; Εάν ναι, τότε πού ήταν ο αφανής πληθωρισμός; Στην πραγματικότητα, μέχρι το 2021, ο πληθωρισμός ήταν σταθερά πάνω κάτω στον στόχο της Fed για 2% ετησίως.

Γιατί ήταν όμως τόσο χαμηλό το φυσικό επιτόκιο; Η άμεση απάντηση, σύμφωνα με τον Κρούγκμαν, είναι ότι η Fed διδάχθηκε μέσω της εμπειρίας ότι έπρεπε να διατηρήσει τα επιτόκια σε χαμηλά επίπεδα ώστε να μην αφήσει την οικονομία να κυλήσει σε μια ύφεση. 

Εάν πιστέψουμε όμως ότι η Fed έθετε σε πολύ χαμηλά επίπεδα τα επιτόκια καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου, τότε στην ουσία λέμε ότι η Fed θα έπρεπε να διατηρήσει σκόπιμα την οικονομία σε ύφεση ώστε να αποφύγει… κάτι, εξηγεί ο Κρούγκμαν.

Επιτόκια και «φούσκες»

Η συνηθισμένη εξήγηση βρίσκεται εντός του ακόλουθου πλαισίου: «Ίσως οι τιμές των αγαθών και των υπηρεσιών δεν αυξήθηκαν, αλλά δείτε όλες αυτές τις “φούσκες” στα περιουσιακά στοιχεία». Και, σύμφωνα με τον Κρούγκμαν, έχουν υπάρξει πράγματι κάποιες μεγάλες φούσκες στην εποχή των χαμηλών επιτοκίων. Υπήρξε η μεγάλη φούσκα σε ό,τι αφορά τα ακίνητα στα μέσα της δεκαετίας του 2000, η οποία διαμόρφωσε τις συνθήκες για την παγκόσμια οικονομική κρίση. Στη συνέχεια, υπήρξε η φούσκα των κρυπτονομισμάτων.

Εάν, ωστόσο, κάποιος θέλει να υποστηρίξει ότι υπεύθυνα για αυτές τις φούσκες ήταν τα χαμηλά επιτόκια, θα πρέπει να λάβει υπόψη το γεγονός ότι υπήρξαν και κάποιες άλλες μεγάλες φούσκες πριν να γίνουν χαμηλά τα επιτόκια, επισημαίνει ο Κρούγκμαν. 

Τα επιτόκια έχουν αυξηθεί σημαντικά τους τελευταίους μήνες. Σημαίνει, όμως, αυτό ότι τελείωσε η εποχή του φθηνού χρήματος; Για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα, όπως αναφέρει ο Κρούγκμαν, θα πρέπει να αναρωτηθούμε γιατί η Fed θεώρησε αναγκαίο να κρατήσει τα επιτόκια σε τόσο χαμηλά επίπεδα για τόσο μεγάλο διάστημα.

Η βασική απάντηση είναι ότι από το 2000, και ιδιαίτερα από την παγκόσμια οικονομική κρίση, οι επιχειρήσεις ήταν απρόθυμες να διατηρήσουν ένα επίπεδο επενδυτικών δαπανών που θα χρησιμοποιούσε όλα τα χρήματα που ήθελαν να αποταμιεύσουν τα νοικοκυριά, εκτός και αν τα επιτόκια ήταν πολύ χαμηλά.

Τι είναι η «παρατεταμένη στασιμότητα»;

Ο Κρούγκμαν λέει πως αυτό το γεγονός έχει το ατυχές όνομα: «παρατεταμένη στασιμότητα» (secular stagnation) διότι ερμηνεύεται λανθασμένα ως αργή ανάπτυξη και όχι ως χαμηλά επιτόκια. 

Τι προκαλεί την παρατεταμένη στασιμότητα; Η καλύτερη ερμηνεία είναι ότι έχει να κάνει σε μεγάλο βαθμό με το δημογραφικό. Όταν ο πληθυσμός που είναι σε  ηλικία εργασίας αυξάνεται με αργούς ρυθμούς ή συρρικνώνεται, υπάρχει πολύ μικρότερη ανάγκη για πάρκα για υπαλλήλους γραφείων καθώς και για εμπορικά κέντρα ή ακόμη και για σπίτια, με αποτέλεσμα να αποδυναμώνεται η ζήτηση.

Όπως σημειώνει ο Κρούγκμαν, ο πληθυσμός σε ηλικία εργασίας στην Αμερική, ο οποίος αυξανόταν με γοργούς ρυθμούς εδώ και πολλές δεκαετίες, άρχισε να μένει στάσιμός κατά την περίοδο που άρχισαν να μειώνονται τα επιτόκια.

Και το φαινόμενο αυτό δεν υποχωρεί, ενώ είναι πιθανό να ενταθεί, εν μέρει επειδή ο ρυθμός μετανάστευσης έχει μειωθεί. Έτσι, όπως αναφέρει ο Κρούγκμαν, έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε ότι σύντομα θα επιστρέψουμε σε μια εποχή χαμηλών επιτοκίων. 

Εάν ισχύει, όμως, αυτό, γιατί αυξήθηκαν τα επιτόκια; Ο Κρούγκμαν εξηγεί ότι η Fed τα αυξάνει για να αντιμετωπίσει τον πληθωρισμό. Αλλά αυτό είναι κατά πάσα πιθανότητα προσωρινό: Όταν ο πληθωρισμός μειωθεί πάλι κατά 2 ή 3%, το οποίο πιθανόν να συμβεί μέχρι το τέλος του επόμενου έτους, η Fed θα αρχίσει και πάλι να τα μειώνει. 

Μάλιστα, τα μακροπρόθεσμα επιτόκια, τα οποία αντανακλούν την αναμενόμενη πολιτική της Fed στο μέλλον, έχουν ανέβει από τα χαμηλά επίπεδα της πανδημίας, αλλά είναι περίπου στα επίπεδα που ήταν το 2018 και το 2019. 

Συνεπώς, η αγορά στην ουσία ποντάρει στο ότι η εποχή του φθηνού χρήματος θα επιστρέψει. 

Αυτό σημαίνει ότι θα υπάρξουν περισσότερες φούσκες στο μέλλον; Ναι – αλλά θα υπήρχαν περισσότερες φούσκες ακόμη και αν τα επιτόκια παρέμεναν σε υψηλά επίπεδα.